Ποσειδώνιος ο Ρόδιος: Ο σοφότερος άνδρας της εποχής του (φωτό)

Ο περιβόητος Ποσειδώνιος ο Απαμεύς (ή Ρόδιος) λέγεται πως ήταν ο πιο σοφός άντρας του καιρού του, αν και ενδέχεται πως τέτοιος χαρακτηρισμός θα τον αδικούσε.

Γιατί αυτός δεν ήταν απλώς ότι τα ήξερε όλα, αλλά παρήγε κιόλας νέα γνώση με το τσουβάλι, ασχολούμενος με τόσα πολλά που δεν είναι καν εύκολο να απαριθμηθούν!

Με ενδιαφέροντα και ικανότητές που ξεπερνούσαν κατά πολύ τα στενά ακαδημαϊκά πλαίσια, ο ογκόλιθος της στωικής φιλοσοφίας και της ελληνιστικής επιστήμης ξεχάστηκε από την Ιστορία, κι αυτό γιατί δεν σώθηκε τίποτα από το έργο του, παρά μερικά σπαράγματα εδώ κι εκεί.

Και η μετα-αριστοτελική φιλοσοφία είχε εξάλλου αγνοηθεί μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, συμβάλλοντας περαιτέρω στη λήθη του μεγάλου έλληνα πανεπιστήμονα που ήταν ταυτοχρόνως, πέρα από φιλόσοφος, μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, ένας ακούραστος ταξιδευτής, ένας διαπρεπής εθνογράφος και ένας οξύτατος παρατηρητής του κοινωνικού γίγνεσθαι. Αλλά και μέγας πολιτικός φυσικά, καθώς η ανάμειξη στα κοινά ήταν στην εποχή του κάτι που όλοι οι μεγάλοι άντρες ήταν προορισμένοι να κάνουν.

Αντλώντας από την ελληνική σκέψη των προσωκρατικών, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, συνομίλησε με όλους τους συγχρόνους του (Παναίτιος, Αντίοχος Ασκαλωνίτης, Φιλόδημος κ.ά) και άσκησε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους, ως επιφανής θεωρητικός αλλά και εξίσου διαπρεπής επιστήμονας.

Ο Ποσειδώνιος ασχολήθηκε με τη φυσική φιλοσοφία, την αστρονομία, την αστρολογία, τη μετεωρολογία και τη γεωγραφία, αλλά και την ψυχολογία, τη θεολογία, την ηθική, την ιστορία και την εθνολογία. Απέκτησε φήμη ως ένα από τα πιο προικισμένα πνεύματα της ελληνιστικής περιόδου, αλλά και ως μανιώδης περιηγητής της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής.

Παρά το γεγονός όμως ότι ίδρυσε τη δική του σχολή στη Ρόδο και έγραψε μέχρι το τέλος της ζωής του, το έργο του έμελλε να χαθεί. Και πώς ξέρουμε τότε ποιος ήταν και κυρίως τι ήταν; Μα από τους τόσους συγγραφείς και χρονογράφους που τον αναφέρουν και τον χρησιμοποιούν ως πηγή, ασχέτως αν ήταν Έλληνες, Λατίνοι ή Άραβες, εθνικοί ή χριστιανοί!

Ακόμα και ο περιβόητος Μηχανισμός των Αντικυθήρων συνδέεται με τον Ποσειδώνιο, καθώς το σπουδαίο τεχνολογικό επίτευγμα της ύστερης ελληνιστικής εποχής δεν ήταν παρά πρακτική εφαρμογή της αστρονομίας και των μαθηματικών του μεγάλου Ρόδιου.

Ο στωικός Ποσειδώνιος έκανε πολλά ακόμα για την εξέλιξη του ελληνικού πνεύματος, παραμένοντας ο αποφασιστικός συνδετικός κρίκος μεταξύ της πλατωνικής Ακαδημίας, του αριστοτελικού Περιπάτου και των άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων, ως προνομιακός συνομιλητής της σκέψης του καιρού του.

Ακροβατώντας μεταξύ καθαρής φιλοσοφίας (γνωσιοθεωρία, μεταφυσική, λογική και ηθική) και φυσικής φιλοσοφίας (επιστήμες), προσπάθησε να ανταποκριθεί όσο το δυνατόν πληρέστερα στις φιλοσοφικές και επιστημονικές προκλήσεις του τελευταίου αιώνα της ελληνιστικής εποχής. Οι αποσπασματικές πληροφορίες που έχουν φτάσει ως εμάς, τα σκόρπια παραθέματα και οι αναφορές αποκαλύπτουν την τρομακτική επίδρασή του στους μεταγενέστερους στοχαστές, Έλληνες και Ρωμαίους.

Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης, Ερατοσθένης ο Κυρηναίος και Ποσειδώνιος ο Ρόδιος ήταν οι τρεις πολυμαθέστεροι άνθρωποι της αρχαιότητας, ο καθένας στον καιρό του.

Πρώτα χρόνια

Ο Ποσειδώνιος ο Απαμεύς (ή Ρόδιος) γεννιέται περί το 135 π.Χ. στην Απάμεια της βόρειας Συρίας, μια ελληνιστική πόλη στις όχθες του ποταμού Ορόντη του βασιλείου των Σελευκιδών. Την Απάμεια είχε χτίσει μάλιστα ο ίδιος ο επίγονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Σέλευκος Α’ ο Νικάτωρ, περί το 300 π.Χ., για να τιμήσει τη σύζυγό του Απάμα. Εκεί, στο στρατιωτικό κέντρο των Σελευκιδών, πέρασε τα πρώτα του χρόνια ο Ποσειδώνιος, ο οποίος ήταν αρχικά γνωστός ως «Αθλητής».

Ως γόνος ευκατάστατης ελληνικής οικογένειας της Απάμειας και έχοντας επιδείξει οξύνοια ήδη από τρυφερή ηλικία, θα σταλεί κάποια στιγμή στην Αθήνα για ανώτερες σπουδές. Εκεί θα μαθητεύσει κοντά στον Παναίτιο τον Ρόδιο, μεγάλο πνεύμα επίσης και τελευταίος αδιαφιλονίκητος σχόλαρχος της στωικής σχολής των Αθηνών. Με εισήγηση του ρόδιου δασκάλου του πιθανότατα, θα βρεθεί κατά το 95 π.Χ. στη Ρόδο, όπου ανθούσαν οι επιστήμες και τα γράμματα.

Εκεί θα δράσει και θα ακμάσει ο Ποσειδώνιος, γινόμενος κάποια στιγμή πολίτης της Ρόδου και συμμετέχοντας ενεργά στον πολιτικό στίβο. Έφτασε μάλιστα μέχρι τα ύπατα αξιώματα ως ένας από τους πρυτάνεις της Ρόδου, την ίδια ώρα που λειτούργησε και ως πρεσβευτής της στη Ρώμη μεταξύ 87-86 π.Χ.

Ο Ποσειδώνιος ανήκε στη μερίδα εκείνη των ελλήνων στοχαστών που έβλεπαν τη Ρώμη ως δύναμη σταθερότητας στην περιοχή, σε μια εποχή αρκετά ταραγμένη. Ο ίδιος χρειαζόταν επιπρόσθετα τη ρωμαϊκή εύνοια και τη χρηματοδότηση, τόσο για τις επιστημονικές του εργασίες όσο και τον μεγάλο κύκλο των ταξιδιών του. Κι έτσι φρόντισε, ως φρόνιμος νους που ήταν, να διατηρήσει αγαστές σχέσεις με την πολιτική ηγεσία της Αιώνιας Πόλης…

Περιήγηση στον κόσμο και καθιέρωση

Αφού δίδαξε για μερικά χρόνια στη Ρόδο, ήταν πια ώρα για τα περιβόητα ταξίδια του στον γνωστό κόσμο της εποχής. Ερευνητής με οξύτατο πνεύμα καθώς ήταν, πίστευε πως μια περιήγηση σε άγνωστα εδάφη θα τον έφερνε σε επαφή με νέες ιδέες και γνώσεις.

Στα ταξίδια του όργωσε την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Σικελία, τη Δαλματία και όλες τις ανατολικές ακτές της Αδριατικής, φτάνοντας ως την Ισπανία. Μετά ανέβηκε ως τη Γαλατία και τη Λιγουρία, καθώς τον ενδιέφεραν πάντα οι εθνολογικές έρευνες και η γεωγραφία. Ερχόμενος μάλιστα σε επαφή με τους Κέλτες της Γαλατίας, εντυπωσιάστηκε τόσο από τη βαρβαρότητά τους όσο όμως και από τον σεβασμό που έδειχναν στους ιερείς τους. Ο χάρτης της Γαλατίας που έφτιαξε και οι γεωγραφικές πραγματείες του για τη χώρα των Κελτών θα λειτουργούσαν αργότερα ως πρότυπο για τη γεωγραφία του Τάκιτου. Αλλά και ως μπούσουλας για την εκστρατεία των Ρωμαίων στη Γαλατία!

Επιστρέφοντας στα ταξίδια του, ο Ποσειδώνιος πέρασε τελικά στη Βόρεια Αφρική. Εκεί, στα σημερινά Στενά του Γιβραλτάρ, στις αρχαίες Ηράκλειες Στήλες δηλαδή, μελέτησε εξονυχιστικά το φαινόμενο της παλίρροιας και παρατήρησε πως αυτό συνδέεται στενά με τις φάσεις της Σελήνης, τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια.

Όταν επέστρεψε στη Ρόδο, από την οποία δεν θα έφευγε ποτέ ξανά, είδε τη φήμη του να προηγείται. Οι πραγματείες του του είχαν χαρίσει τον χαρακτηρισμό της αυθεντίας και τώρα ήταν γνωστός στα πέρατα του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Μας παραδίδεται μάλιστα πως τη φημισμένη σχολή του αναγκάστηκε να τη φτιάξει από το πλήθος των ελλήνων και ρωμαίων φοιτητών που αποβιβάζονταν μαζικά στη Ρόδο για να μαθητεύσουν δίπλα του!

Η τεράστια φήμη που απέκτησε βασιζόταν τόσο στο φιλοσοφικό του έργο όσο και τις επιστημονικές συνεισφορές του, ιδιαίτερα όσες είχαν πρακτικές συνέπειες. Μέχρι το 80 π.Χ. ήταν ορόσημο στην ελληνιστική σκέψη και οι γεωγραφικές, μαθηματικές και αστρονομικές του γνώσεις είχαν γίνει κτήμα του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Και του μεσαιωνικού αργότερα!

Τα πολύπλευρα ενδιαφέροντά του

Δεν ήταν απλώς ότι ο Ποσειδώνιος ήταν κάτοχος όλης της ανθρώπινης γνώσης της εποχής του, ήταν ότι προσπάθησε να την εντάξει σε ένα συνεκτικό όλον θέλοντας να κατανοήσει τόσο την ανθρώπινη φύση όσο και τον ίδιο τον κόσμο. Παρέχοντας όχι μόνο μια ερμηνεία του σύμπαντος και του ανθρώπινου νου, αλλά και έναν πρακτικό οδηγό της ανθρώπινης ψυχολογίας.

Τα πολυσχιδή γραπτά του απλώθηκαν πάνω σε όλους τους βασικούς τομείς γνώσης των ελληνιστικών χρόνων. Ο Ποσειδώνιος έγραψε περί φυσικής, μετεωρολογίας, γεωγραφίας, αστρονομίας, αστρολογίας, κοσμογονίας, σεισμολογίας, γεωλογίας, ορυκτολογίας, βοτανικής και μαθηματικών. Κι αυτό ήταν απλώς το επιστημονικό του έργο!

Σειρά είχαν μετά οι καθαυτό φιλοσοφικές πραγματείες του (η κορωνίδα της σκέψης του) περί λογικής, διαλεκτικής, ηθικής, μεταφυσικής, ανθρωπολογίας και ιστοριογραφίας. Έγραψε ακόμα και για τη μαντεία, αλλά και πονήματα στρατηγικής και εθνολογίας! Όλα του τα γραπτά ήταν εμβριθείς διερευνήσεις των εκάστοτε αντικειμένων τους, συμπυκνώνοντας τις πεποιθήσεις του καιρού του και κομίζοντας νέες γνώσεις.

Παρά το γεγονός ότι ήταν κατεξοχήν στωικός φιλόσοφος, δεν περιόρισε τη σκέψη του στα στενά όρια της πειθαρχίας που υπηρετούσε, αντλώντας εκλεκτικά στοιχεία από όποια πηγή θεωρούσε πως είχε κάπου δίκιο. Πλάτωνας και Αριστοτέλης ήταν αναγκαστικά τα φωτεινά άστρα της συλλογιστικής του και δεν δίστασε να υιοθετήσει αυτούσια την πλατωνική πεποίθηση περί ψυχής, έστω κι αν αυτό τον έκανε να αποκλίνει από το στωικό δόγμα.

Ακόμα και από τη μαντεία και την αστρολογία δανειζόταν στοιχεία για να υποστηρίξει τις πιο μεθοδολογικά παρακινδυνευμένες θέσεις του (όπως την περιβόητη θεωρία της κοσμικής συμπαθείας), καθώς ήταν σαφές πως δεν θα περιοριζόταν στα όρια που είχαν θέσει άλλοι για τη σκέψη του.

Παρά το γεγονός ότι κανένα έργο του δεν έχει σωθεί αυτούσιο, διασώζονται κάποια σπαράγματα (αποσπάσματα) του λόγου του αλλά και πλήθος αναφορών σε κατοπινούς γραφιάδες. Ο Κικέρωνας, για παράδειγμα, λάτρευε την ολοκληρωμένη σκέψη του Ποσειδώνιου, ενώ οι βασικές γραμμές του αστρονομικού του έργου σώθηκαν από τον Κλεομήδη τον Κοσμογράφο και τον Πτολεμαίο.

Ταγμένος φυσικός επιστήμονας καθώς ήταν, αναμετρήθηκε με τα περιβόητα προβλήματα του ελληνιστικού κόσμου, όπως η μέτρηση της ακτίνας και της περιφέρειας της Γης. Το 90 π.Χ. έκανε τη δική του εκτίμηση για το μέγεθος μιας σειράς ουράνιων σωμάτων (Ήλιος, Σελήνη και Γη), άλλοτε με καλύτερα και άλλοτε με χειρότερα αποτελέσματα από άλλους αστρονόμους. Ειδικά στην περιφέρεια της Γης, η εκτίμησή του έφτασε πράγματι πολύ κοντά στο πραγματικό της μέγεθος, όπως εξάλλου και του Ερατοσθένη του Κυρηναίου.

Η αναθεωρημένη άποψη του Ποσειδώνιου περί της περιφέρειας της Γης (η οποία απομακρυνόταν μάλιστα ακόμα περισσότερο από το πραγματικό μέγεθός της) επικράτησε κατά τον Μεσαίωνα, όπως και η θεωρία του για την παλίρροια, τους σεισμούς και τα ηφαίστεια. Όσο για τη συνεισφορά του στα μαθηματικά, ιδιαίτερα η διασαφήνιση από μέρους του περίπλοκων ορισμών, έζησε επίσης μέχρι και τον ύστερο Μεσαίωνα, αφού ο Ποσειδώνιος διατύπωνε καθαρά και κατανοητά τις μαθηματικές του αποδείξεις.

Σαφώς σημαντικότερος ήταν ο φορητός υπολογιστής των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων που είχε κατασκευάσει, μια συσκευή που όπως περιγράφεται ήταν παρόμοια με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ο οποίος πάτησε πιθανότατα πάνω στην αστρονομική γνώση του Ποσειδώνιου. Όπως μας λέει ο Κικέρωνας, το «Πλανητάριο» του Ποσειδώνιου δεν έδειχνε μόνο τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, αλλά και των πέντε γνωστών πλανητών της αρχαιότητας.

Ξεχωριστή αναφορά αξίζει σίγουρα στις ιστορικές του έρευνες. Οι 52 (ή 56) τόμοι των «Ιστοριών» του λειτουργούσαν ως συνέχεια των «Ιστοριών» του έλληνα ιστορικού Πολύβιου. Ο Πολύβιος κάλυψε χρονικά την περίοδο από το 220-146 π.Χ. («Η άνοδος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας») και ο Ποσειδώνιος από το 146-88 π.Χ., καταγράφοντας την επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας.

Ακόμα και για την «Τέχνη του πολέμου» έγραψε ο διαπρεπής σοφός των ελληνιστικών χρόνων! Το σύγγραμμα μάλιστα πρέπει να ήταν γραμμένο από έναν άνθρωπο που ήξερε καλά για τι μιλούσε, κάνοντας αργότερα τον ιστορικό Φλάβιο Αρριανό να διαμαρτυρηθεί πως οι απόψεις του Ποσειδώνιου περί στρατηγικής ήταν αποκλειστικά «για ειδικούς»!

Με αυτά και με αυτά, ο Ρόδιος κάλυψε όλους τους τομείς του επιστητού και ακόμα περισσότερους, αφήνοντας γερή παρακαταθήκη για το πνεύμα του μέλλοντος. Ως πηγή εξάλλου τον χρησιμοποίησαν όλοι σχεδόν οι σύγχρονοί του και οι μεταγενέστεροι, από τον Κικέρωνα, τον Τίτο Λίβιο, τον Πλούταρχο και τον Στράβωνα, μέχρι τον Κλεομήδη, τον Σενέκα τον Νεότερο, τον Διόδωρο τον Σικελιώτη κ.ά.

Τη γεωγραφία του Ποσειδώνιου για τη χώρα των Κελτών χρησιμοποίησε ακόμα και ο Ιούλιος Καίσαρας για τη δική του εκστρατεία στη Γαλατία! Ο Στράβων παραδεχόταν χωρίς ίχνος ζήλειας πως ο Ποσειδώνιος ήταν «ο πολυμαθέστερος από όλους τους φιλοσόφους της εποχής μου».

Ως ο σοφότερος άνθρωπος της εποχής του, απολάμβανε τον θαυμασμό των συγχρόνων του αλλά και των ανώτερων κλιμακίων της ρωμαϊκής κοινωνίας. Ως τη Ρόδο ταξίδεψαν μάλιστα για να τον γνωρίσουν ή να μαθητεύσουν δίπλα του πολλές προβεβλημένες προσωπικότητες της ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, όπως ο Κικέρωνας και ο ίδιος ο Πομπήιος!

Ο Κικέρωνας παρακολουθούσε τις παραδόσεις του Ρόδιου κατά το 77 π.Χ. (διατηρώντας επαφή καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους), ενώ ο Πομπήιος, όταν βρέθηκε στην περιοχή κυνηγώντας τους πειρατές της Μεσογείου (66 π.Χ.) ή εκστρατεύοντας κατά της Ανατολής (62 π.Χ.), έσπευσε να τον επισκεφτεί, ζητώντας του μάλιστα να γράψει τη βιογραφία του. Κάτι που έγινε και απαθανατίστηκε στο «Περί Πομπήιον Ιστορίαν», ένα έργο που ζήλεψε πολύ ο Κικέρωνας.

Ο Ποσειδώνιος πέθανε στη Ρόδο περί το 51 π.Χ. ως πάνσοφος του καιρού του. Η σκέψη του επηρέασε τα μέγιστα τόσο την εποχή του όσο και τον Μεσαίωνα, όπως μαρτυρούν τα μεσαιωνικά συγγράμματα που αποτιμούν τη συνεισφορά του στη σκέψη και την επιστήμη. Όσο για την περιβόητη σχολή του στη Ρόδο, ξέρουμε ότι ο εγγονός του, Ιάσων, συνέχισε να τη λειτουργεί, καθώς ήταν μέχρι τότε ένα από τα γνωστότερα κέντρα μάθησης του ρωμαϊκού κόσμου.