Πότε δημιουργήθηκε η λέξη «δημοκρατία»;

Όπως έχει επισημανθεί πολλές φορές στην έρευνα, στις αισχύλειες Ικέτιδες (463 π.Χ.) έχουμε την αρχαιότερη εικόνα μιας δημοκρατίας σε δράση.

Η εικόνα αυτή δεν μπορεί παρά να είναι επηρεασμένη από τη δημοκρατία της σύγχρονης Αθήνας, αφού ποιητής και κοινό δε θα μπορούσαν να κατασκευάσουν και να κατανοήσουν αντίστοιχα μια δημοκρατική κοινωνία της ηρωικής εποχής παρά μόνο με βάση τη δική τους καθημερινή εμπειρία. Έτσι το λεξιλόγιο της δημοκρατίας διαπερνά το έργο και χρησιμοποιείται και από (ή για) πρόσωπα που καταρχήν δε θα το περιμέναμε, όπως λ.χ. οι Δαναΐδες που καταφτάνουν από τη δεσποτική Αίγυπτο. Στις Ικέτιδες, όμως, δεν έχουμε απλά μια γενική εικόνα της δημοκρατίας σε δράση, αλλά και στοιχεία από την τεχνική ορολογία των δημοκρατικών διαδικασιών που ήταν σε χρήση την εποχή παράστασης του έργου.

Μάλιστα, στις Ικέτιδες έχουμε την αρχαιότερη περίφραση που πλησιάζει πάρα πολύ στην ίδια τη λέξη δημοκρατία (604):δήμου κρατοῦσα χεὶρ. Η φράση δε σημαίνει «η πλειοψηφία των ψήφων του λαού», ούτε «το νικητήριο χέρι του δήμου» ή το «το χέρι του δήμου που αποφασίζει», ούτε οἱ κρατοῦντες τῇ χειροτονίᾳ, επειδή μια τέτοια ερμηνεία προϋποθέτει και μια δήμου ἠττωμένη χείρ, δηλαδή θα υπονοούνταν μια πλειοψηφία και μια μειοψηφία μεταξύ του λαού. Ωστόσο την έννοια αυτή την αναλαμβάνει το ρήμα πληθύεται που ακολουθεί και το οποίο υποδηλώνει την τόσο βασική για τη δημοκρατία αρχή της πλειοψηφίας.[1] Hπιθανότερη απόδοση της έκφρασης δήμου κρατοῦσα χεὶρ είναι «το κυρίαρχο χέρι του δήμου» και δηλώνει το λαό στην έμπρακτη εφαρμογή της κυριαρχίας του μέσω της δια χειρός ψηφοφορίας. Το χωρίο φαίνεται να υποδεικνύει ότι η λέξη δημοκρατία και η έννοιά της δεν ήταν κάτι άγνωστο στον Αισχύλο.

Αυτή η υπόθεση φαίνεται να επιβεβαιώνεται από ένα δεύτερο χωρίο των Ικετίδων (699-700), όπου ο χορός κάνει λόγο για τὸ δήμιον͵ τὸ πτόλιν κρατύνει. Η λέξη δήμιονισοδυναμεί με τη λέξη δημόσιον και δηλώνει το κράτος ως κοινότητα του λαού, ενώ με την προσθήκη του χαρακτηρισμού ἀρχά (στίχος 700), ο οποίος σημαίνει «διακυβέρνηση, εξουσία», γίνεται φανερό ότι με τη λέξη δήμιονπρέπει να εννοήσουμε εδώ κυρίως την εκτελεστική εξουσία. Η ασάφεια που δημιουργούν οι δύο αφηρημένες έννοιες (δήμιον, ἀρχά. Πβ. και την έννοια του κράτους στο ρήμα κρατύνει) έχει ως συνέπεια να μην ξεχωρίζει ο βασιλιάς ή η συνέλευση ή το συμβούλιο των γερόντων (667-673), αλλά να περιλαμβάνονται όλοι στο χαρακτηρισμό προμαθὶς εὐκοινόμητις (700): έτσι ο βασιλιάς, μολονότι τυπικά περιλαμβάνεται στην αρχή, στην πράξη είναι απόλυτα ενσωματωμένος σε μια ευρύτερη πλουραλιστική εξουσία (βασιλιάς, συνέλευση του λαού, συμβούλιο γερόντων), η οποία είναι γεμάτη προνοητικότητα (προμαθίς) και επιμέλεια για το κοινό καλό (εὐκοινόμητις).

Την ίδια αίσθηση πλουραλισμού και μαζικής συμμετοχής στον τρόπο άσκησης εξουσίας και λήψης αποφάσεων δίνουν και οι λέξεις πληθύεται(604), πανδημίᾳ (607) και εὐκοινόμητις (700): εδώ στο δεύτερο συνθετικό -κοινό- δεν αποκλείεται να λανθάνει η έννοια που έχει η λέξη «τό κοινόν» σε σύνθετα όπως κοινοτελής και κοινοπολιτεία. Γενικά η λέξη κοινόν σε πολιτικά συμφραζόμενα αναφέρεται στο κράτος, φέροντας συνάμα την ιδέα της ενότητας. Η πολιτική διάσταση των δύο χωρίων που σχολιάστηκαν εδώ (στ. 604, 699-700) αποκαλύπτεται επίσης από το ότι έχουν στενή αντιστοιχία με εκφράσεις που απαντούν στη γνωστή συζήτηση για τα πολιτεύματα στον Ηρόδοτο (3.80-82): πλῆθος ἄρχον (80.6), δῆμος ἄρχων (82.4) – τὸ δήμιον… ἀρχά(699-700), δήμου… πληθύεται (604). Επίσης τὸ πλῆθος… φέρειν τὸ κράτος (81.4) – τὸ δήμιον… κρατύνει (699), δήμου κρατοῦσα (604).

Αληθεύει ότι παραμένει δυσαπόδεικτο το αν ο Αισχύλος γνώριζε πραγματικά το αφηρημένο ουσιαστικό δημοκρατία ή αν την εποχή του υπήρχε μια έκφραση όπως το δῆμος κρατεῖ (ή κάτι παρόμοιο),[2] η οποία εντούτοις περιέγραφε μια μορφή πολιτεύματος, όπου κυριαρχεί ο λαός. Σε μια αξεπέραστη ακόμη και σήμερα μελέτη της λέξης δημοκρατία από γλωσσολογική άποψη ο Debrunner το 1947 απέδειξε ότι η λέξη δημοκρατία ήταν η μόνη δυνατή έκφραση που μπορούσε να περιγράψει την κυριαρχία του λαού. Συντέθηκε υπό την επίδραση των λέξεων μοναρχία και ολιγαρχία. Από τις τρεις λέξεις η μοναρχία φαίνεται ως η αρχαιότερη και είναι γνωστή ήδη από την εποχή του Αλκαίου (απ. 6a 27 Lobel-Page), ενώ χρησιμοποιείται και από τον Αισχύλο (Επτά 881).

Τόσο η μοναρχία όσο και η ολιγαρχία είναι σύνθετα, στα οποία το 1ο συνθετικό αναφέρεται στο υποκείμενο και όχι στο αντικείμενο της εξουσίας. Για την έκφραση της κυριαρχίας του λαού το αντίστοιχο σύνθετο θα ήταν η δημαρχία.[3] Αυτό όμως το σύνθετο χρησιμοποιούνταν ήδη για να εκφράσει την κυριαρχία επί του λαού (βλ. τους Αθηναίους δημάρχους, οι οποίοι ήταν αξιωματούχοι των δήμων της Αττικής). Αυτή η δυσκολία λύθηκε με την επινόηση του ουσιαστικούδημοκρατία.[4]

Η λέξη με τη σειρά της δημιούργησε πολλά παράγωγα, όπως π.χ. το επίθετο δημοκρατικός και το παθητικό ρήμα δημοκρατεῖσθαι. ΟDebrunner απέδειξε επίσης ότι ο όρος δημοκρατία αποτελεί ένα τεχνητό κατασκεύασμα (Kunstwort), χωρίς άμεσο γλωσσικό πρόγονο: επειδή δεν υπάρχει η λέξη *κρατία, ο όρος δημοκρατία δεν αποτελεί ένα άμεσο σύνθετο από το δήμος ₊ κρατία, αλλά θυμίζει παρασύνθετες λέξεις όπως η λέξη «φιλολογία», η οποία παράγεται από τον τύπο «φιλόλογος». Συνεπώς θα περιμέναμε την παράλληλη ύπαρξη ενός τύπου «δημοκράτης». Πράγματι, ένας άνθρωπος γεννημένος γύρω στα 470 π.Χ. φέρει σε επιγραφή το όνομα «Δημοκράτης».

Έτσι, οι νεότερες έρευνες τείνουν να δεχτούν ότι στο χωρίο των Ικετίδων πράγματι υπόκειται η λέξη δημοκρατία, η οποία μπορεί να υπήρχε τουλάχιστον από τη δεκαετία 470-460, ενώ δεν υπάρχει ειδικός λόγος που να μας κάνει να αρνούμαστε την ακόμη πρωιμότερη ύπαρξή της:[5] δεν αποκλείεται αυτή την εποχή η λέξη να αποτελούσε ακόμη ένα είδος συνθήματος που το χρησιμοποιούσαν με υπερηφάνεια τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία της πόλης.[6] To argumentum ex silentio που θα μπορούσε κανείς να επικαλεστεί είναι πολύ αδύναμο: αν και ο όρος δε χρησιμοποιείται πριν τον Ηρόδοτο ή τον Ψευδο-Ξενοφώντα στην Αθηναίων πολιτεία,[7] πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει διασωθεί η παλιότερη πολιτική πεζογραφία, ενώ η δυσκολία να ενταχθεί η λέξη δημοκρατία στα περισσότερα ποιητικά μέτρα εξηγεί την έλλειψή της από την ποίηση, όπου η παλιότερη μαρτυρία γι’ αυτήν είναι ο στίχος 618 στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη.[8]

[1] Να σημειωθεί εδώ ότι το ρήμα πληθύεται (ή πληθύνεται) χρησιμοποιείται στις επιγραφές για τις συνελεύσεις που συνεκλήθησαν νόμιμα.

[2] Ορισμένοι μελετητές δέχονται ότι η αρχική λέξη που περιέγραφε τη νέα λαϊκή διακυβέρνηση των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη ήταν ισονομία. Ωστόσο οι νεότερες έρευνες έδειξαν ότι δεν μπορούμε εύκολα να συνδέσουμε τη λέξη «ισονομία» με τον Κλεισθένη, ενώ, ακόμη κι αν αυτός την χρησιμοποίησε, είναι αβέβαιο το αν ο πολύσημος αυτός όρος μας λέει κάτι σημαντικό για τις μεταρρυθμίσεις του: η σημασία του όρου ταιριάζει τόσο σε αριστοκρατικά συμφραζόμενα, όπου θα σήμαινε «ίση κατανομή δικαιωμάτων» μεταξύ των αριστοκρατών, όσο και σε δημοκρατικά. Πβ. επίσης τους συναφείς όρους ισηγορία, ισοκρατία.

[3] Επίσης υπήρχε η δυνατότητα να είχε σχηματιστεί ένας τύπος πληθαρχία(πβ. Ηρόδ. 3.80.6, πλῆθος ἄρχον. Βλ. όμως 3.81.1, τὸ πλῆθος… φέρειν τὸ κράτος).

[4] Ο τεχνητός χαρακτήρας της λέξης φαίνεται και από το γεγονός ότι η κανονική σημασία του όρου από γλωσσολογική άποψη θα έπρεπε να είναι «κυριαρχία επί του λαού» (die Macht über das Volk besitzend) ή «κατοχή της εξουσίας μέσω του λαού» (durch das Volk die Macht besitzend). Debrunner1947, 13. Παρόλα αυτά η λέξη δηλώνει τελικά το πολίτευμα, στο οποίο την εξουσία έχει ο λαός: “Demokratia ist aber die Staatsform, in der das Volk dieMacht besitzt”.

[5] Ένας από τους ήρωες της μάχης των Πλαταιών είχε το όνομα Δαμοκράτης κατά τον Πλούταρχο, Αριστ. 11.3. Ορισμένοι δέχονται μια πρώτη εμφάνιση του όρου στη δεκαετία 470-460 π.Χ. σε σχέση με τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη και πιστεύουν ότι κάθε πλευρά χρησιμοποιούσε τη λέξη με διαφορετικό νόημα: οι δημοκρατικοί εννοώντας την ευρεία έννοια όλου του αθηναϊκού λαού στη λέξη δήμος, ενώ οι συντηρητικοί εννοώντας τη στενή έννοια του δήμου ως «οι κατώτερες τάξεις». Άλλοι ανάγουν τη δημιουργία του όρου στις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, αλλά πιστεύουν ότι η αρχική σημασία της λέξης δεν ήταν «πολίτευμα, στο οποίο εξουσιάζει ο λαός», αλλά «μορφή διακυβέρνησης μέσω των δήμων». Επίσης για ορισμένους η λέξη δήλωνε αρχικά την κατοχή εξουσίας από ένα άτομο ή μια ομάδα, της οποίας η δύναμη βασιζόταν στην υποστήριξη του πλήθους.

[6] Άλλοι θεωρούν αντίθετα ότι η λέξη δημοκρατία είχε υποτιμητική χροιά εξαρχής και εφευρέθηκε από τους αντιπάλους της με μια έννοια που πλησιάζει πολύ αυτή της «δικτατορίας του προλεταριάτου», γι’ αυτό και δεν την χρησιμοποιεί ο Οτάνης στον Ηρόδοτο 3.80.6. Κατά μια άποψη η έννοια του «κράτους» στις λέξεις δημοκρατία, αριστοκρατία κ.τ.λ έχει την έννοια της ισχύος και του εξαναγκασμού, ενώ το ρήμα ἄρχειν που υπονοείται στις λέξειςμοναρχία, ολιγαρχία παραπέμπει σε μια περισσότερο παραδοσιακή και νομιμοποιημένη εξουσία.

[7] Η Αθηναίων πολιτεία χρονολογείται συνήθως μεταξύ 440 και 420 π.Χ., επομένως είναι περίπου σύγχρονη με το έργο του Ηροδότου.

[8] Η παλαιότερη επιγραφική μαρτυρία για τον όρο είναι η επιγραφή IG I337.49, η οποία χρονολογείται στα 447/6 π.Χ.