Το σύνδρομο του «σοφού» – H επιστημονική προσέγγιση

Ο όρος σύνδρομο του Σαβάντ (αγγλ. savant, σοφός) χρησιμοποιείται ως περιγραφή του χαρακτηριστικού γνωρίσματος ενός προσώπου που φέρει μια σοβαρή αναπτυξιακή ή διανοητική αναπηρία σε συνδυασμό με μια εξαιρετική διανοητική ικανότητα σε ένα ορισμένο πεδίο.

Χαρακτηριστικά, η νοημοσύνη (IQ) ενός τέτοιου ανθρώπου είναι χαμηλότερη από το μέσο όρο νοημοσύνης, ενώ ταυτόχρονα είναι πολύ υψηλή σε έναν ή περισσότερους τομείς, πολύ περιορισμένους. Οι ικανότητες αυτών των ανθρώπων περιλαμβάνουν εντυπωσιακούς άθλους αποστήθισης, υπολογισμού αριθμητικής, ή και ασυνήθιστες δυνατότητες στην τέχνη και τη μουσική. Ο σύντομος όρος για αυτούς τους ανθρώπους είναι Σαβάντ χωρίς καμιά υποτιμητική έννοια. Ένας αυτιστικός Σαβάντ τελικά συνδυάζει και τον αυτισμό και το σύνδρομο Σαβάντ.

Το σύνδρομο του Σαβάντ αναγνωρίζεται συνήθως κατά τη διάρκεια της πρόωρης παιδικής ηλικίας αφού συνοδεύεται και από άλλες αναπτυξιακές ανωμαλίες. Σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζεται σε παιδιά με αυτισμό. Στα αγοράκια εμφανίζεται περίπου έξι φορές συχνότερα από ότι στα κοριτσάκια.

Οι περισσότεροι αυτιστικοί Σαβάντ έχουν σημαντικές διανοητικές δυνατότητες. Μια εκτενής ματιά είναι αρκετή για να αποστηθίζουν γεγονότα, αριθμούς, πινακίδες κυκλοφορίας, χάρτες, εκτενείς καταλόγους αθλητισμού και καιρικών στατιστικών, πράγματα που συχνά θυμούνται μετά για πάντα. Μερικοί Σαβάντ μπορούν να αποτυπώσουν στην μνήμη τους και και έπειτα να επαναλάβουν χωρίς λάθος μια πολύ μεγάλη ακολουθία μουσικής, αριθμών, ή ομιλίας. Άλλοι, που λέγονται διανοητικοί επεξεργαστές, μπορούν να κάνουν τεράστιες και πολύπλοκες αριθμητικές πράξεις με το μυαλό και με αφάνταστη ταχύτητα. Άλλες δεξιότητες περιλαμβάνουν τον ακριβή υπολογισμό αποστάσεων και της γεωμετρικής γωνίας από τη θέα και μόνο, τον υπολογισμό της ακριβούς ημέρας της εβδομάδας για οποιαδήποτε δεδομένη ημερομηνία πέρα από την έκταση δεκάδων χιλιάδων ετών, και την μέτρηση της διάβασης του χρόνου με

ακρίβεια και χωρίς ρολόι. Συνήθως οι αυτιστικοί Σαβάντ έχουν μια μόνο χαρακτηριστική ειδική ικανότητα, ενώ σπάνια παρουσιάζεται και πολλαπλή ειδική δεξιοτεχνία.

Γιατί και πώς οι αυτιστικοί σοφοί είναι ικανοί αυτών των καταπληκτικών άθλων δεν είναι αρκετά γνωστό. Μερικοί Σαβάντ έχουν κάποια προφανή νευρολογική ασθένεια, που μπορεί να διαγνωσθεί από τη

ιατρική, πολλές φορές παρατηρείται στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου.

Το savant syndrome πρωτοαναγνωρίστηκε από τον J. L. Down, (γνωστό και από το άλλο σύνδρομο που πήρε το όνομά του: σύνδρομο Down). Αυτός χρησιμοποίησε τον όρο idiot savant του οποίου το πρώτο συνθετικό δηλώνει χαμηλή νοημοσύνη, ενώ το δεύτερο (από το γαλλικό ρήμα savoir) σημαίνει γνώστης ή σοφός, για να περιγράψει κάποιον που είχε εξαιρετική μνήμη αλλά μειωμένη συλλογιστική ικανότητα. Ο όρος αυτός ελάχιστα χρησιμοποιείται σήμερα λόγω των αρνητικών συνδηλώσεών του και χρησιμοποιείται ο όρος savant syndrome ενώ το πάσχον άτομο με το ουσιαστικό savant.

Οι άνθρωποι που εμφανίζουν το σύνδρομο αυτό (savants) είναι συνήθως αυτιστικοί, αλλά έχουν μερικές εξαιρετικές δεξιότητες, που όμως αυτές δεν δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό τους ως σοφών (savant). Μάλλον ο αγγλικός όρος δίνεται «κατ΄ευφημισμό».

Οι χρησιμοποιούμενες ελληνικές αποδόσεις π.χ. (από Ίντερνετ): σύνδρομο σαβάντ, σύνδρομο ευφυΐας, σύνδρομο ιδιοφυΐας και άλλες προτάσεις όπως: σύνδρομο υπεραναπληρωτικής ιδιοφυΐας, σύνδρομο υπεραναπληρωτικής νοημοσύνης, σύνδρομο αναπληρωτικής υπερνοημοσύνης ή απλώς σύνδρομο υπεραναπλήρωσης απορρίφθηκαν, δεδομένου ότι οι ικανότητες/δεξιότητες αυτών των ατόμων έχουν ευρύ φάσμα, μερικές μάλιστα δεν έχουν σχέση με την ευφυΐα αυτήν καθεαυτήν.

Κρίθηκε, έτσι, προτιμότερο να ακολουθηθεί, κατ’ αναλογίαν, ο ευφημισμός του αγγλικού όρου, δηλαδή το σύνδρομο του «σοφού», με τοποθέτηση μάλιστα του «σοφού» σε εισαγωγικά. Η απόδοση αυτή, ενώ σαφώς δεν έχει τις αρνητικές συνδηλώσεις του αρχικού όρου idiot savant, υποδηλώνει έμμεσα την ενυπάρχουσα αντίφαση με τον ευφημισμό. Αργότερα, όταν διευκρινιστεί ο παθοφυσιολογικός μηχανισμός του συνδρόμου, οι νευρολόγοι ενδέχεται να βρουν επιτυχέστερο όρο.

Ενδιαφέρον παράδειγμα musical savant αποτελεί η περίπτωση του NP, όπως καταγράφηκε από την επιστημονική ομάδα του καθηγητή John Sloboda (Sloboda, Hermelin, & O’Connor, 1985; Sloboda, 2005). O NP είναι αυτιστικός, με χαμηλή νοημοσύνη και σύνδρομο ιδιοφυΐας (autistic-savant). Συγκεκριμένα, παρουσιάζει ισχυρότατη μουσική μνήμη. Ο NP ήταν 22 χρονών όταν μελετήθηκε η περίπτωσή του. Είναι χαρακτηριστικό ότι είχε τη δυνατότητα να απομνημονεύσει ένα ολόκληρο, εκτενές μέρος σονάτας, αφού το είχε ακούσει 2 ή 3 φορές. Στο πείραμα του Sloboda και της ομάδας του, ο NP άκουσε 4 φορές ένα κομμάτι του Grieg (Melodie, opus 47 no 3), αρχικά ολόκληρο και κατόπιν σε τμήματα. Η εκτέλεσή του ήταν σχεδόν τέλεια, με ποσοστό λάθους 8% όσον αφορά τις συνολικές νότες του κομματιού.

Αντίθετα, το δεύτερο κομμάτι που άκουσε τον δυσκόλεψε πολύ περισσότερο. Πρόκειται για την «Κλίμακα ολοκλήρων τόνων» του Bartók (βιβλίο 5), ένα κομμάτι σαφώς μικρότερο σε έκταση, με απλή ρυθμική και μορφολογική δομή. Το ποσοστό λάθους αυτή τη φορά ήταν 63%. Μελετώντας τα λάθη του, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο NP δυσκολευόταν να λειτουργήσει έξω από το πλαίσιο που προσφέρει η παραδοσιακή τονική αρμονία. Η εξαιρετική του ικανότητα περιοριζόταν στη βαθιά γνώση που είχε της δομής της Δυτικής Ευρωπαϊκής τονικής αρμονίας, και τα λάθη του ήταν συνήθως πιθανές λύσεις σε αρμονικές ακολουθίες της τονικής αρμονίας. Με άλλα λόγια, η ιδιαίτερη αυτή ικανότητα του NP βασιζόταν στη γνώση και κατανόηση της δομής κάθε μουσικού κομματιού. Άλλωστε, ο NP είχε περάσει ατέλειωτες ώρες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, προσηλωμένος απόλυτα και επίμονα σε ένα ραδιόφωνο που έπαιζε Δυτική Ευρωπαϊκή τονική μουσική και στο πιάνο του.

Υπάρχουν περίπου 50-100 αναγνωρισμένοι ταλαντούχοι Σαβάντ στον κόσμο.