17 Δεκεμβρίου 1915: Ο γαλλικός Στόλος καταλαμβάνει το Καστελόριζο – Το κίνημα της «Εθνικής Άμυνας»

Στις 17 Δεκεμβρίου του 1915 οι Γάλλοι καταλαμβάνουν το Καστελόριζο, στην προσπάθειά τους να πείσουν την κυβέρνηση των Αθηνών να πάρει μέρος στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ.

Ήταν αρχή των γεγονότων που συγκλόνισαν την πατρίδα με το Κίνημα Εθνικής Αμύνης ένα στρατιωτικό και πολιτικό κίνημα που εκδηλώθηκε στη Μακεδονία, στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη, στις 16/29 Αυγούστου 1916.

Αρχηγός του κινήματος ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και είχε την υποστήριξη της Αντάντ. Το κίνημα επικράτησε και σχημάτισε την λεγόμενη προσωρινή κυβέρνηση Θεσσαλονίκης. Ο γαλλικός Στόλος κατέλαβε μάλιστα την Αθήνα το ναύσταθμο και τον ελληνικό Στόλο τον οποίο παρέδωσε αργότερα σε άθλια κατάσταση.

Σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο «Μεγάλος Πόλεμος» δεν κατέχει ιδιαίτερα σημαντική θέση στην ελληνική νεότερη ιστορία, παρά τα συγκλονιστικά γεγονότα που έλαβαν χώρα.

Εξαιτίας όμως αυτών η Ελλάδα βίωσε το μεγάλο Εθνικό Διχασμό έναν «άτυπο» εμφύλιο πόλεμο ο οποίος έμελλε να έχει πολλαπλές επιπτώσεις ως και τη δεκαετία του 1940.

Αιτία οι «αξονικού» τύπου διαφορές αντιλήψεων μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, αναφορικά με τη στάση της Ελλάδας στον Α΄ΠΠ.

Ο μεν Κωνσταντίνος επέμενε στην ουδετερότητα της Ελλάδας, η οποία όμως εμμέσως ωφελούσε τις Κεντρικές Δυνάμεις (τη Γερμανία και την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία), ενώ ο Βενιζέλος προσδοκούσε οφέλη από τη συμμαχία με την Αντάντ (δηλαδή την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία και από το 1915 την Ιταλία) διαβλέποντας ορθώς νίκη των Συμμάχων.

Η αντίθεση Κωνσταντίνου και Βενιζέλου κλιμακώθηκε από τον Φεβρουάριο του 1915, όταν η Αντάντ ξεκίνησε επιχειρήσεις στη χερσόνησο της Καλλίπολης.

Με αφορμή τον βομβαρδισμό της χερσονήσου ο Βενιζέλος ζήτησε να αποσταλεί ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στη Θράκη που κατεχόταν από τους Βούλγαρους (Δυτική) και τους Τούρκους (Ανατολική). Ο βασιλιάς επιφυλάχθηκε να απαντήσει.

Στη συνέχεια συγκάλεσε για τις 19 και 20 Φεβρουαρίου 1915 «συμβούλιο του στέμματος» στο οποίο μετείχαν οι ζώντες πρώην πρωθυπουργοί, όλοι αντιβενιζελικοί, πλην ενός του ίδιου του Βενιζέλου:

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέπτυξε τις θέσεις του, με τις οποίες, προς μεγάλη και δυσάρεστη έκπληξη του βασιλιά, συμφώνησαν οι Γ. Θεοτόκης, Δ. Ράλλης και Στ. Δραγούμης. Με τον Θεοτόκη να δηλώνει ότι έβρισκε απόψεις του πρωθυπουργού σωστές παρά τη δική του προτίμηση της συμπαράταξης με τις κεντρικές αυτοκρατορίες εναντίον του «σλαβισμού». Ο Κωνσταντίνος επιφυλάχθηκε να απαντήσει την επομένη.

Την άλλη μέρα, Σάββατο 21 του μήνα, ο Βενιζέλος πήγε στα ανάκτορα, για να πληροφορηθεί τι τελικά αποφάσισε ο βασιλιάς. Ο Κωνσταντίνος δήλωσε πως ήταν πεπεισμένος ότι η Αντάντ δεν θα κέρδιζε τον πόλεμο. Άρα, δε συμφωνούσε με τον πρωθυπουργό. Ο Βενιζέλος δεν είχε άλλη επιλογή παρά να δηλώσει:

«Υπάρχει διαφωνία στέμματος και κυβερνήσεως. Η δευτέρα είναι αναγκασμένη να παραιτηθεί».

Ο Δ. Γούναρης, ιδρυτής του Κόμματος των Εθνικοφρόνων, ανέλαβε πρωθυπουργός, αλλά στις εκλογές του Μαΐου 1915 οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν, με αποτέλεσμα ο Βενιζέλος να βρεθεί ξανά στην πρωθυπουργία.

Πιο συγκεκριμένα οι εκλογές έγιναν στις 31 Μαΐου. Τα αποτελέσματα γνωστοποιήθηκαν στις 2 Ιουνίου: Από τις συνολικά 308 έδρες, ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τους φιλελευθέρους του κέρδιζε τις 185 (το 60%!) έναντι 123 όλων των άλλων (Λαϊκό του Γούναρη 90, Θεοτόκης 12, και από 7 οι Ράλλης, Δημητρακόπουλος, Μαυρομιχάλης).

Η υπογραφή της βουλγαρογερμανικής συνθήκης (6 Σεπτεμβρίου 1915) και η επιστράτευση των Βουλγάρων κατά της Σερβίας (9 του μήνα) προκάλεσαν αλυσιδωτές αντιδράσεις. Η κυβέρνηση Βενιζέλου διέταξε επιστράτευση, καλώντας παράλληλα δυνάμεις της Αντάντ να χρησιμοποιήσουν τη Θεσσαλονίκη ως ορμητήριο για τη στήριξη των Σέρβων χωρίς έγκριση από τον Βασιλιά και την Βουλή, (την οποία πάντως ήλεγχε ούτως ή άλλως) ζητώντας παράλληλα από τον βασιλιά να τιμήσει την υπογραφή του στην ελληνοσερβική συνθήκη (της 19ης Μαΐου 1913).

Ο Κωνσταντίνος απάντησε ότι η ορθή ερμηνεία της συνθήκης ήταν πως η Ελλάδα θα πολεμούσε στο πλάι της Σερβίας, μόνον αν στη γειτονική χώρα εκδηλωνόταν βουλγαρική επίθεση σε πόλεμο που θα ήταν ξεκάθαρα ενδοβαλκανική υπόθεση. Επρόκειτο όμως για μια ευρωπαϊκή κατά βάση σύρραξη, οπότε σύμφωνα με το σκεπτικό του Κωνσταντίνου δεν τηρούνταν κατά γράμμα οι όροι της συνθήκης.

Έτσι με την άδεια του πρωθυπουργού Βενιζέλου (αφού είχε προηγηθεί η πρόκλησή του) και την ανοχή του βασιλιά Κωνσταντίνου που δεν ήταν σε θέση να κάνει και διαφορετικά, οι στρατιωτικές δυνάμεις της Αντάντ έκαναν απόβαση στη Θεσσαλονίκη (21 Σεπτεμβρίου).

Οι Αγγλογάλλοι προχώρησαν στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τα σχέδια τους για το μακεδονικό μέτωπο.

Το κράτος της «Εθνικής Άμυνας» ο Α. Ζαΐμης και η Κύπρος

Νέος πρωθυπουργός διορίστηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης με την ανοχή των Φιλελευθέρων. Στις 4 Οκτωβρίου, η Βουλγαρία εισέβαλε στη Σερβία εκπληρώνοντας τον όρο της ελληνοσερβικής συνθήκης όπως την ερμήνευε ο βασιλιάς. Ο Ζαΐμης όμως έμενε άπραγος. Το θέμα έπρεπε να ήταν «ενδοβαλκανική οικογενειακή υπόθεση» επαναλάμβανε κατόπιν συνεννοήσεως με τον βασιλιά. Την ίδια μέρα, ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, Έντουαρντ Γκρέι (Grey) έστειλε τηλεγράφημα στον Ζαΐμη αναφέροντάς του τα εξής:

«Σήμερον, οπόταν η Σερβία υπέστη επίθεσιν παρά της Βουλγαρίας, εάν η Ελλάς θελήσει να έλθει εις βοήθειάν της, η κυβέρνησης της αυτού μεγαλειότητος είναι πρόθυμος να παραχωρήσει την νήσον Κύπρον εις την Ελλάδα».

Ο Ζαΐμης απάντησε το εξής πρωτοφανές:

«Η Ελλάς δεν δύναται να αποδεχθεί την γενομένην εις αυτήν προσφοράν και θα παραμείνει ουδετέρα»!

Είναι άγνωστο βέβαια εάν τελικά οι Άγγλοι θα τηρούσαν την υπόσχεσή τους εάν ο Ζαΐμης έλεγε «ναι» στην πρότασή τους, αλλά η ελαφρότητα με την οποία αυτή απορρίφθηκε είναι χαρακτηριστική του πόσο «σοβαρά» λάμβανε η Ελλάδα την υπόθεση Κύπρος στο πέρασμα του χρόνου.

Από την άλλη πλευρά βέβαια εκείνη την περίοδο η Κύπρος δεν συμπεριλαμβανόταν καν στα σχέδια της Ελλάδας και η βαρύτητα ήταν στη Μακεδονία και τη Θράκη, με αποτέλεσμα η μεγαλόνησος να μην θεωρείτο επαρκές αντάλλαγμα για την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο.

Οι Φιλελεύθεροι τελικά ανέτρεψαν τον Ζαΐμη (εφόσον είχαν και την απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή) με αποτέλεσμα να διοριστεί νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Στέφανο Σκουλούδη, που διέλυσε τη βουλή και προκήρυξε εκλογές για τις 6 Δεκεμβρίου.

Οι Φιλελεύθεροι κάλεσαν τον λαό σε αποχή. Με τους βενιζελικούς να απέχουν, νίκησαν οι αντιβενιζελικοί.

Ο Σκουλούδης παραμένει πρωθυπουργός.

Τον Μάρτιο του 1916, ο γερμανικός και ο βουλγαρικός στρατός με τη σειρά τους, άρχισαν να καταλαμβάνουν ελληνικά εδάφη στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη φτάνοντας μέχρι την Καβάλα. Παρά τις χλιαρές αντιρρήσεις των Γερμανών συμμάχων τους, οι Βούλγαροι προέβησαν σε διωγμούς κατά των Ελλήνων στις περιοχές αυτές, προσπαθώντας να αφελληνίσουν την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη.

Στις 16 Μαΐου 1916, βουλγαρικός στρατός συνεπικουρούμενος από λίγους Γερμανούς καταλαμβάνει και το ελληνικό οχυρό Ρούπελ, στην ελληνο-βουλγαρική μεθόριο το οποίο οι Έλληνες υπερασπιστές του εκκένωσαν κατόπιν αντικρουόμενων εντολών και πλήρης ασυνεννοησίας του Γενικού Επιτελείου.

Οι Βούλγαροι όμως δεν ήταν το μόνο πρόβλημα.

Στις 21 Μαΐου του 1916, οι γαλλικές δυνάμεις του στρατηγού Μωρίς Σαράιγ επιβάλλουν στρατιωτικό νόμο (παρά τις Αγγλικές διαφωνίες) στις περιοχές που είχαν καταλάβει στη Θεσσαλονίκη. Καταλαμβάνουν το ταχυδρομείο, το τηλεγραφείο, το τηλεφωνείο, τον σιδηρόδρομο, το εργοστάσιο ηλεκτρικού ρεύματος, τον τροχιόδρομο και το εργοστάσιο φωταερίου. Ταυτόχρονα επιβάλλουν λογοκρισία στον τύπο, κλείνουν δια της βίας δυο εφημερίδες, προχωρούν σε «απέλαση» Ελλήνων αξιωματικών ενώ προχωρούν και σε εκτελέσεις Ελλήνων που θεωρούν ότι ανήκουν στους «Κωνσταντινικούς». Μετατρέπονται με άλλα λόγια σε μια πλήρη δύναμη κατοχής.

Στην ουσία κάθε έννοια ελληνικής κυριαρχίας στα καταληφθέντα από τους συμμάχους στα ελληνικά εδάφη είχε καταργηθεί.

Χαρακτηριστικά αναφέρεται το τηλεγράφημα του ναυτικού ακολούθου της Γαλλίας αντιπλοιάρχου Ονρύ ντε Ροκφέιγ (Σεπτ. 1916): «Δεν τίθεται ζήτημα ανησυχίας μας δια τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος διότι ουδέν μένει πλέον εν τη χώρα ταύτη όπερ να μην έχει παραβιασθεί».

Λίγο νωρίτερα τον Απρίλιο του 1916 ο Σέρβος βασιλιάς και η κυβέρνηση του μετακινούνται από την Κέρκυρα, όπου τους είχαν μεταφέρει οι Γάλλοι (την οποία φυσικά είχαν καταλάβει) στην Θεσσαλονίκη. Οι εξελίξεις αυτές, είχαν πρωτοφανές αποτέλεσμα: να αποδοθεί η Θεσσαλονίκη και η Μακεδονία στο Βασίλειο της Σερβίας. Ταυτόχρονα οι Σύμμαχοι ήταν έτοιμοι να ανακηρύξουν πρωτεύουσα του Σέρβικου κράτους την Θεσσαλονίκη!

Ο Σκουλούδης διαμαρτυρήθηκε για την βουλγαρική κατοχή αλλά και απαγόρευσε αντιβουλγαρικά συλλαλητήρια στη Θεσσαλονίκη, συλλαλητήριο κάτι που επιθυμούσαν διακαώς οι Γάλλοι, για τους δικούς τους λόγους βέβαια και που παρ΄όλα αυτά έγιναν. Η Αντάντ θεώρησε ότι οι Έλληνες τους εμπαίζουν, ο στόλος της κατέπλευσε στον Πειραιά, επιβάλλοντας ναυτικό αποκλεισμό και κατάληψη του ελληνικού Στόλου, ο Σκουλούδης παραιτήθηκε κι ανέλαβε πάλι ο Αλέξανδρος Ζαΐμης που παρέλαβε λίστα «γερμανόφιλων» στη διοίκηση και στο στράτευμα με εντολή να τους απολύσει. Η Αθήνα συγκλονιζόταν από τις διαδηλώσεις των φιλελευθέρων που απαιτούσαν έξοδο της χώρας στον πόλεμο και από τα συλλαλητήρια των απολυμένων στρατιωτών που είχαν σχηματίσει σώματα επίστρατων που μάχονταν υπέρ της διατήρησης της ουδετερότητας.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος βγήκε στο μπαλκόνι του σπιτιού του (15 Αυγούστου 1916) και κατάγγειλε τον βασιλιά και τους «ηρακλείς του στέμματος» (τις μετά από αυτόν κυβερνήσεις) για προδοσία. Δυο μέρες αργότερα (17 του μήνα), ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της Εθνικής Άμυνας, το οποίο είχε ως στόχο την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους Βούλγαρους αλλά και την αποφυγή του κινδύνου της σλαβοποίησης της Θεσσαλονίκης.

Η ομάδα ονομάσθηκε «Επιτροπή Εθνικής Αμύνης» και την αποτελούσαν οι Δημήτριος Δίγκας, Περικλής Αργυρόπουλος, Αλέξανδρος Ζάννας, Κωνσταντίνος Αγγελάκης, Νικόλαος Μάνος, Δημήτριος Πάζης, δικηγόρος Παναγιώτης Γραικός (εκπρόσωπος Φλώρινας), βουλευτής Γεώργιος Ζερβός (εκπρόσωπος Δράμας), Εμμανουήλ Χ. Ζυμβρακάκης, Νικόλαος Πλαστήρας, Θαλής Κουτούπης κ.ά. Η αρχηγία δόθηκε στον ουσιαστικό εμπνευστή του κινήματος τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος όμως για να την αναλάβει έθεσε ως όρο τη συμμετοχή στρατιωτικών μονάδων στο κίνημα.

Η επικράτηση των κινηματιών

Ο επίλαρχος Επαμεινώνδας Ζυμβρακάκης και ο αντισυνταγματάρχης πυροβολικού Κ. Μαζαράκης Αινιάν μπήκαν επικεφαλής πλήθους αξιωματικών και οπλιτών της Θεσσαλονίκης και ολόκληρου του σώματος της κρητικής χωροφυλακής και κατέλαβαν το Καραμπουρνάκι. Από εκεί, απευθύνθηκαν στον αρχηγό των συμμαχικών δυνάμεων Μακεδονίας, τον Γάλλο στρατηγό Σαράιγ, δηλώνοντας ότι τάσσονται υπό τις διαταγές του για να μετάσχουν στον πόλεμο με σκοπό να ανακόψουν την γερμανοβουλγαρική διείσδυση στη Μακεδονία.

Ο Σαράιγ αποδέχτηκε την προσφορά και απομόνωσε τον συνταγματάρχη Ν. Τρικούπη που κινήθηκε εναντίον των στασιαστών με όσες δυνάμεις δεν είχαν μετάσχει στο κίνημα. Ο Τρικούπης απομακρύνθηκε.

Οι επαναστάτες κατέλαβαν την Θεσσαλονίκη και σχημάτισαν κυβερνητική επιτροπή από στρατιωτικούς (Μαζαράκης, Ζυμβρακάκης, Αργυρόπουλος, Ζάνας, Ζερβός, Κουτούπης, Πάζης και Γραικός). Κατέλαβαν τις πολιτικές και στρατιωτικές αρχές και ξεκίνησαν την οργάνωση νέας διοίκησης στη Μακεδονία. Το κίνημά τους απλώθηκε και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, ενώ πλήθος αξιωματικών, οπλιτών αλλά και δημοσίων υπαλλήλων κατέφθαναν στη Θεσσαλονίκη δηλώνοντας οπαδοί της νέας κατάστασης.

Στις 25 Σεπτεμβρίου 1916, ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατέβηκε στην Κρήτη που τάχθηκε υπέρ των κινηματιών. Από εκεί, μαζί με τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, έφυγε στη Θεσσαλονίκη, όπου έφτασε στις 9 Οκτωβρίου.

Σχηματίστηκε τριανδρία: Οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Παύλος Κουντουριώτης και ο εφευρέτης του λυόμενου ορεινού πυροβόλου, στρατηγός Παναγιώτης Δαγκλής.

Οργανώθηκε χωριστό κράτος με πρωτεύουσα την Θεσσαλονίκη. Περιλάμβανε Μακεδονία, Κρήτη, νησιά του Αιγαίου και, αργότερα, και κάποια νησιά του Ιονίου.

Το νέο κράτος αναγνωρίστηκε από την Αντάντ, τα κράτη της οποίας έστειλαν πρεσβευτές τους στην Θεσσαλονίκη. Η εκεί ηγεσία ονομάστηκε «κυβέρνησης Εθνικής Αμύνης». Προχώρησε σε γενική επιστράτευση στα τμήματα της χώρας που έλεγχε. Ο στρατός της μετείχε στις μάχες Σκρα, Ραβινέ κι αλλού.

Οι Σύμμαχοι αναγνώρισαν de facto την κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, ενώ επέτειναν τις πιέσεις τους στην κυβέρνηση των Αθηνών. Άγγλοι και Γάλλοι αξιωματικοί πήραν στα χέρια τους τον έλεγχο των σιδηροδρόμων, των ναυστάθμων και των οχυρώσεων της Αθήνας.

Την 1η Δεκεμβρίου, ο Γάλλος ναύαρχος Dartige du Fournet (Νταρτίζ ντι Φουρνέ) αποβίβασε 2.500 άνδρες για να ελέγξει την πρωτεύουσα. Γύρω από το Ζάππειο, τον Εθνικό Κήπο και στον λόφο του Φιλοπάππου έγιναν οδομαχίες μεταξύ των Γάλλων στρατιωτών και των λεγόμενων επιστράτων. Ο γαλλοβρετανικός στόλος άνοιξε πυρ και εξήντα τέσσερις οβίδες έπεσαν στην πόλη. Τις δύο επόμενες μέρες ξέσπασε απηνής διωγμός εναντίον των βενιζελικών.

Στις 11 Ιουνίου 1917, οι Γάλλοι και οι Βρετανοί επέδωσαν τελεσίγραφο στον Έλληνα πρωθυπουργό της Αθήνας που απαιτούσε την παραίτηση του βασιλιά μέσα σε 24 ώρες, καθώς και τον αποκλεισμό του πρίγκιπα διαδόχου από τον θρόνο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος παραιτήθηκε κι έφυγε εξόριστος στην Ελβετία· τον αντικατέστησε ο μικρότερος γιος του, Αλέξανδρος ο Α΄ (1893-1920). Στις 27 Ιουνίου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος γινόταν και πάλι πρωθυπουργός της Ελλάδος.

Τα πλοία και ο ναύσταθμος επεστράφησαν μεν από τους Γάλλους πίσω στην Ελλάδα αλλά σε αθλία κατάσταση και προτεραιότητα της κυβέρνησης ήταν να επανέλθουν σε αξιόμαχο επίπεδο κυριότερα το θωρακισμένο καταδρομικό Γεώργιος Αβέρωφ και τα τέσσερα «θηρία», (Λέων, Ιέραξ, Αετός και Πάνθηρ).