Γεώργιος Ζαρίφης: Ο τραπεζίτης του Γαλατά που μηδένισε το δημόσιο χρέος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (φωτό)

O τάφος του Ζαρίφη ήταν τα από τα πρώτα πράγματα που κατέστρεψε ο μανιασμένος κόσμος, τον Σεπτέμβριο του 1955 όπου έλαβαν χώρα οι ανθελληνικές ταραχές στην Κωνσταντινούπολη…

Κι αυτό γιατί το όνομα του εμπόρου και τραπεζίτη δεν είχε κατά κανέναν τρόπο ξεχαστεί. Παρέμενε το γνωστότερο ίσως ελληνικό όνομα της Πόλης, καθώς ήταν ο άνθρωπος που είχε αλλάξει το πρόσωπό της με τις τεράστιες σε έκταση και σπουδαιότητα ευεργεσίες του.

Κωνσταντινουπολίτης στην ψυχή και την καρδιά, εκεί γεννήθηκε και έζησε όλη του τη ζωή, εκτός από τα 12 χρόνια που πέρασε στην Οδησσό και την Ελλάδα δηλαδή, και εκεί θα αποδείκνυε το επιχειρηματικό του δαιμόνιο.

Αξιόλογη προσωπικότητα και πατριώτης μεγάλος, ο Ζαρίφης μορφώθηκε, αναμείχθηκε με τη δημόσια οθωμανική διοίκηση και καταπιάστηκε με το εμπόριο τελικά, όπου θα προόδευε ταχύτατα. Σύντομα θα είχε στα χέρια του μια σωστή οικονομική αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη Μεσοποταµία ως την Οδησσό, το Βουκουρέστι, τη Μασσαλία και το Λονδίνο τελικά. Οικογενειακή αυτοκρατορία μεν, εκείνος όμως ήταν ο ιθύνων νους.

Κατά τον 19ο αιώνα εμφανίστηκε μια ισχυρή ομάδα ελληνορθόδοξων τραπεζιτών που δραστηριοποιήθηκαν -και- στα δημόσια οικονομικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αν και κανείς τους δεν θα ξεπερνούσε τον Ζαρίφη σε φήμη, δόξα και πλούτο. Αυτός ήταν ο μεγάλος ηγέτης του άτυπου λόμπι των «τραπεζιτών του Γαλατά» και πάλι αυτός θα διαμόρφωνε το πλαίσιο για την ανάδειξη και άλλων ξύπνιων ρωμιών σε θέσεις ευθύνης.

Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες του Ζαρίφη πρακτικό τέλος δεν είχαν: ήταν έμπορος, ήταν μέτοχος σε ένα κάρο χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, ήταν βασικός χρηματοδότης έργων πνοής αλλά και προσωπικός οικονομικός σύμβουλος του σουλτάνου. Ήταν και πάλι ο δαιμόνιος έλληνας επιχειρηματίας που θα ασχολούνταν με το θέμα του οθωμανικού χρέους, το οποίο και θα έλυνε αισίως για τους Οθωμανούς έπειτα από τέσσερα χρόνια (1875-1879) κοπιώδους προσπάθειας!

Ο Ζαρίφης ωστόσο ήταν προπάντων πατριώτης και ό,τι κι αν έκανε, είχε σταθερά την προκοπή της πατρίδας του ως γνώμονα. Βρισκόταν εξάλλου πίσω από κάθε ελληνική πολιτιστική, εκπαιδευτική και αθλητική προσπάθεια, υποστηρίζοντας ταυτοχρόνως ό,τι ελληνικό μπορούσε να βρει στην Πόλη. Και όταν δεν έβρισκε, το δημιουργούσε.

Δικό του έργο ήταν η Μεγάλη του Γένους Σχολή (ως βασικός χρηματοδότης), δικά του τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία (σχολεία αρρένων και θηλέων) της Φιλιππούπολης, δικά του τα ελληνικά νοσοκομεία, ορφανοτροφεία και πτωχοκομεία της Κωνσταντινούπολης, αλλά και οι τόσες δράσεις του ελληνισμού που υποστήριξε, από θεολογικές, εμπορικές και ιερατικές σχολές μέχρι και υποτροφίες σε φιντάνια του έθνους. Ο Γεώργιος Βιζυηνός, για παράδειγμα, κατάφερε να μάθει γράμματα μόνο λόγω της απροσμέτρητης γενναιοδωρίας του Ζαρίφη.

Στην Ελλάδα το όνομα του εθνικού μας ευεργέτη δεν θα σκαρφάλωνε τελικά στη θέση που του έπρεπε, μιας και η ευεργετική του δράση έλαβε χώρα εκτός ελλαδικού χώρου. Στη Μικρά Ασία και τη Θράκη τον ήξεραν ωστόσο και οι πέτρες, πέτρες που πολλές φορές υπήρχαν επειδή εκείνος το είχε θελήσει. «Ζαριφηλίκι» έλεγαν εξάλλου άλλοτε οι Μικρασιάτες την απλοχεριά και την αρχοντιά!

Ο άδολος αυτός πατριώτης πίστευε πως μόνο με την παιδεία και την πνευματική καλλιέργεια του έθνους θα ερχόταν η απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισμού. Ως επιχειρηματίας πρωταγωνιστούσε βέβαια στην εσωτερική σκηνή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όντας ένας από τους «εγκεφάλους» της Οθωμανικής Τράπεζας. Άλλο οι δουλειές όμως και άλλο ο πατριωτισμός.

Κάποια στιγμή στη ζωή του τον είχε διορίσει μάλιστα ο Καποδίστριας γραμματέα της Διοίκησης Καρύταινας, το ελληνικό Δημόσιο ήταν ωστόσο ξεκάθαρο πως δεν ήταν γι’ αυτόν. Τουλάχιστον από τη θέση του κατώτερου υπαλλήλου…

Πρώτα χρόνια

Ο Γεώργιος Ζαρίφης γεννιέται το 1807 στο Μέγα Ρεύμα του Βοσπόρου (προάστιο της Πόλης σήμερα) ως το μεγαλύτερο από τα εφτά παιδιά του Γιάγκου (Ιωάννη) Ζαρίφη. Για την καταγωγή των Ζαριφαίων υπάρχουν τουλάχιστον δύο εκδοχές: η µία τον παρουσιάζει να κατάγεται από φτωχούς προγόνους και η άλλη τον θέλει να προέρχεται από πλούσια οικογένεια.

Η αλήθεια βρίσκεται µάλλον στο μέσο. Ο παππούς Ζαρίφης καλλιεργούσε τα αμπέλια του και έβγαζε το κρασί του στο νησί του Μαρµαρά (Προκόννησος), μετακομίζοντας κάποια στιγμή μετά τα μέσα του 18ου αιώνα στο Μέγα Ρεύμα της Κωνσταντινούπολης.

Πλουτίζει τελικά ως οινοπαραγωγός και πριν πεθάνει συγκαταλέγεται στους γνωστότερους Φαναριώτες. Ο γιος του, Γιάγκος, συνέχισε την οινοποιητική παράδοση, πλούτισε ακόμα περισσότερο και είδε την κοινωνική θέση της οικογένειας να αλλάζει όταν παντρεύτηκε την κόρη του εμπόρου διαμαντιών Ιορδάνη Καπλάνογλου, προβεβλημένου μέλους του μικρασιατικού ελληνισμού.

Στο μέγαρο των Ζαρίφηδων στο Φανάρι μεγάλωσε ο Γεώργιος, αν και σύντομα η οικογένεια θα έπαιρνε τον δρόμο της ξενιτιάς. Ο πατέρας ήταν Φιλικός, γι’ αυτό και πήρε τη φαμίλια του και έφυγαν από την Πόλη το 1820, πριν ξεσπάσει η Επανάσταση του 1821 δηλαδή και υποστούν την τουρκική οργή. Οι Ζαρίφηδες εγκαθίστανται στην Οδησσό της Ρωσίας και φροντίζουν να κάνουν αμέσως γνωστό ποιοι είναι…

Ζαρίφης και Καποδίστριας

Στα εννιά χρόνια που θα περάσει η οικογένεια στην Οδησσό, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης της Αδριανούπολης το 1829 δηλαδή, μια συμφωνία που τους επέτρεψε να επιστρέψουν µε ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη, ο πατέρας Ζαρίφης θα εγκαθιδρύσει θερμές σχέσεις με τους τοπικούς άρχοντες. Διατηρεί φιλικούς δεσμούς με αξιωματούχους του τσάρου αλλά και τον ίδιο τον υπουργό Εξωτερικών, κάποιον… Ιωάννη Καποδίστρια!

Ο μικρός Γεώργιος αποσπά μάλιστα υποτροφία από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Α’ της Ρωσίας για να φοιτήσει στα καλύτερα εκπαιδευτήρια της Οδησσού (όπως το Γαλλικό Λύκειο). Το 1829 η οικογένεια επιστρέφει για λίγο στην Κωνσταντινούπολη, μετακομίζει όμως σύντομα στο Ναύπλιο, καθώς ο Καποδίστριας ήταν μέχρι τότε κυβερνήτης της Ελλάδας και ήθελε κοντά του έναν κύκλο έμπιστων ανθρώπων για να φτιάξει την κυβέρνησή του.

Ο κυβερνήτης διορίζει το 1830 τον πρωτότοκο γιο, Γεώργιο, γραμματέα της Καρύταινας του νομού Αρκαδίας. Ο 23χρονος διαμαρτύρεται από την αρχή τόσο για το εχθρικό κλίμα που αντικρίζει όσο και την αντιπάθεια που συγκεντρώνει από τους Έλληνες, οι οποίοι τον κατηγορούν ότι είναι ετερόχθονας. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831, οι Ζαρίφηδες δεν έχουν λόγο να παραμείνουν στην Ελλάδα, κι έτσι το 1832 επιστρέφουν στην Πόλη.

Ο Γεώργιος μιλά μέχρι τότε τέσσερις γλώσσες: ελληνικά, τούρκικα, γαλλικά και ρώσικα…

Ο «τραπεζίτης του Γαλατά»

Ο Ζαρίφης στρέφεται πια στο εμπόριο και το επιχειρείν και πίσω δεν κοιτά. Πιάνει δουλειά στο γνωστό στην Πόλη εμπορικό κατάστημα σιτηρών και αλεύρων του Ζαφειρόπουλου. Το 1838 ο Ζαρίφης θα παντρευτεί την κόρη του αφεντικού του και δύο χρόνια αργότερα το όνομά του θα φιγουράρει πρώτο-πρώτο στη νέα μαρκίζα του μαγαζιού: «Ζαρίφης-Ζαφειρόπουλος».

Ο Γεώργιος, την ώρα που αποκτά τα πέντε παιδιά του, κάνει το κατάστημα του πεθερού του σωστό μεγαθήριο σε όλο τον Εύξεινο Πόντο. Όταν ο Ζαφειρόπουλος πεθάνει το 1860, ο Ζαρίφης θα είναι πλέον ελεύθερος να ασχοληθεί και με άλλους κλάδους. Και κυρίως τον τραπεζικό.

Ήταν μάλιστα ένας από τους πρωταγωνιστές πίσω από την ιδέα για την ίδρυση μιας εύρωστης Κεντρικής Τράπεζας για την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήδη από το 1856. Η Οθωμανική Τράπεζα έφερε και τη δική του καθοριστική σφραγίδα. Παράλληλα, συμμετείχε στο μετοχικό σχήμα πολλών ακόμα χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Γενική Εταιρία Οθωμανικού Κράτους, Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, Οθωμανική Εμπορική Εταιρεία, Αυστροτουρκική Πίστη), όσο και την Ελλάδα (Γενική Πιστωτική και Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως).

Ως πρόεδρος αλλά και μεγαλομέτοχος της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως, έφτιαξε υποκαταστήματα στην Αθήνα, το Λονδίνο και το Παρίσι, ενώ από το 1864 άρχισε τη μακρά συνεργασία του τραπεζικού του ομίλου με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Δεν ήταν όμως μόνο τραπεζίτης, καθώς ήταν έτοιμος να χρηματοδοτήσει τα πάντα και να υποστηρίξει κάθε επενδυτική ή κατασκευαστική δραστηριότητα που μύριζε κέρδος.

Οι εταιρίες του θα γίνονταν κολοσσοί και τέλος δεν θα είχαν: από την Εταιρία Τροχιοδρόμων «Ποντοπορία» και τη Γενική Εταιρία «∆ι’ Αερίου Φωτισμού και Θερμάνσεως του Βουκουρεστίου» μέχρι την Οθωμανική Εταιρία Μεταλλευμάτων και το Μονοπώλιο Καπνού. Δεν τα έκανε βέβαια όλα με το κέρδος στον νου, καθώς χρηματοδότησε ακόμα και ατμοπλοϊκή εταιρία για την εξυπηρέτηση των νησιών του Αιγαίου, ξέροντας πως από κει γρόσι δεν θα έβγαζε.

Ο Ζαρίφης, μέσω των αδερφών του που δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό, είχε μια σωστή οικονομική αυτοκρατορία στα χέρια του. Οι καιροί ήταν ευνοϊκοί εξάλλου για το επιχειρείν στην Κωνσταντινούπολη, καθώς η Αυτοκρατορία είχε περιπέσει σε δυσπραγία και σημαντικά κίνητρα δίνονταν σε κάθε σοβαρή εμπορική δραστηριότητα.

Για να γιγαντώσει μάλιστα τις επιχειρήσεις του και εκτός Μικράς Ασίας, έχοντας στόχο τη Δυτική Ευρώπη κυρίως, έστειλε τα μικρότερα αδέλφια του και τα παιδιά του κατόπιν στα μεγάλα αστικά κέντρα του καιρού. Οι Ζαρίφηδες είχαν φυσική παρουσία αλλά και επιχειρηματική δράση στο Λονδίνο, την Οδησσό, τη Μασσαλία, το Βουκουρέστι, ακόμα και στη Μεσοποταμία. Εκεί του είχε εκχωρήσει ο σουλτάνος μια τεράστια έκταση για να την εκμεταλλευτεί όπως ήθελε, ως ένδειξη της ευγνωμοσύνης του για την κολοσσιαία συνεισφορά του Ζαρίφη στην απομείωση του οθωμανικού χρέους!

Αυτή ήταν πιθανότατα η κίνηση-ματ του Ζαρίφη, μια προσωπική οδύσσεια τεσσάρων ετών δηλαδή (1875-1879) για τη διαπραγμάτευση του χρέους της αυτοκρατορίας, η οποία θα έληγε με εντελώς ευνοϊκό τρόπο για την Υψηλή Πύλη. Ως αντάλλαγμα, ο σουλτάνος Αµπντούλ Χαµίτ Β’ εξέδωσε φιρμάνι τον Νοέμβριο του 1879 με το οποίο του παραχωρούσε την είσπραξη διάφορων φόρων επί μία δεκαετία.

Συγκεκριμένα, μετά την οριστική παύση πληρωμών του λεγόμενου «οθωμανικού χρέους» (6 Οκτωβρίου 1875), ο Ζαρίφης ενεπλάκη προσωπικά στο θέμα ως εκπρόσωπος του ομίλου τραπεζών του Γαλατά. Έπεισε τα οικονομικά συμφέροντα να ενεργοποιηθούν υπέρ του οθωμανικού Δημοσίου, προσφέροντας χαμηλότοκα δάνεια, ενώ ο ίδιος ανέλαβε να υποβάλει τις σχετικές προτάσεις. Έπειτα από τρεις απανωτές προσωπικές του παρεκβάσεις, το θέμα του χρέους τακτοποιήθηκε στην τελική σύμβαση της 22ας Νοεμβρίου 1879.

Ο «τραπεζίτης του Γαλατά» σταθεροποίησε τα οικονομικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διευκολύνοντας έτσι την ανάδειξη κι άλλων Φαναριωτών, έχοντας δημιουργήσει ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης μεταξύ ελλήνων επιχειρηματιών και Υψηλής Πύλης. Πρωτοστάτησε επίσης στην επιβολή του πρώτου Διεθνή Οικονομικού Ελέγχου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέρ των ελλήνων και ξένων πιστωτών, εξαιτίας της γιγάντωσης του δημόσιου χρέους.

Κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του, ήταν πιθανότατα ο πλουσιότερος άνθρωπος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας! Και ο ισχυρότερος τραπεζίτης της φυσικά. Τον είπαν «Έλληνα Ρότσιλντ» και «Ρότσιλντ της Ανατολής» καθώς διαφέντευε μια εύρωστη αυτοκρατορία και λειτουργούσε ως δυναστεία, στέλνοντας αδέλφια και παιδιά να ελέγχουν τα παραρτήματα του εξωτερικού.

Ήταν ακόμα ο επικεφαλής της ελληνικής ελίτ των Φαναριωτών, καθώς όλοι έτρεχαν να τον συμβουλευτούν ή να του προτείνουν συνεργασίες, μιας και η παροιμιώδης τιμιότητά του ήταν ίσως το μόνο χαρακτηριστικό του που κέρδιζε στα σημεία το επιχειρηματικό του δαιμόνιο. Πλέον ζούσε ως σουλτάνος μέσα σε περιβάλλον αυτοκρατορικής χλιδής και στο μέγαρό του μπαινόβγαιναν τα μέλη της Υψηλής Πύλης και οι ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι.

Η βιβλιοθήκη του περιλάμβανε σπανιότατους τόμους και χειρόγραφα και η προσωπική συλλογή τέχνης θα μπορούσε να γεμίσει άνετα αρκετά μουσεία. Η δισέγγονη του Ζαρίφη μας έδωσε μια παραστατική περιγραφή του προπάππου της: «Πάντα ακούγαμε μαγεμένοι τις ιστορίες για το πολυτελές τραίνο του, για το σπίτι στην Πέρα, για τη μεγάλη έπαυλη στη Θεραπειά, για τις λαμπρές γιορτές που έδινε, για τους διπλωμάτες που συναναστρεφόταν, για τα καΐκια που διέσχιζαν το Βόσπορο (…) Ένας ηλικιωμένος κληρικός που τον θυμόταν μάς μίλησε για τον κυριακάτικο περίπατό του, μετά την εκκλησία, όπου μοίραζε στους φτωχούς χρυσά νομίσματα».

Φιλανθρωπική δράση

Τρανός επιχειρηματίας αλλά ακόμα τρανότερος πατριώτης, αυτό έλεγαν για τον Ζαρίφη οι σύγχρονοί του. Με τα ανυπολόγιστα κεφάλαιά του, θέλησε να κάνει το καλό και να προωθήσει τον ελληνισμό, αλλάζοντας τη μοίρα του ραγιά. Έχοντας πάντα τις προτεραιότητές του.

Παθιασμένος Έλληνας καθώς ήταν, θεώρησε δικαίως πως για να εξακολουθήσει να ζει ο ελληνισμός έπρεπε να σωθεί πρωτίστως το πνεύμα του. Κι έτσι εκεί έδωσε τη μεγαλύτερη βάση, στην εκπαιδευτική υπεροχή που ευαγγελιζόταν για τον ελληνισμό. Τα πρώτο λοιπόν μέλημά του ήταν η δημιουργία ελληνικών σχολείων. Η πρώτη από τις δύο μεγάλες ευεργεσίες του εδώ ήταν η ίδρυση κατά το 1876 των Ζαριφείων Διδασκαλείων (Αρρένων και Θηλέων) της Φιλιππούπολης. Τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία αποτέλεσαν ορόσημο στα ελληνικά γράμματα της Θράκης.

Η δεύτερη -και ξακουστότερη- ευεργεσία του ήταν η κατασκευή της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Η σχολή λειτουργούσε από την περίοδο της Άλωσης ακόμα, στα χρόνια του Ζαρίφη είχε τεθεί όμως υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου, όταν και αποφασίστηκε να μεταφερθεί στο Φανάρι της Πόλης. Το λαμπρό οικοδόμημα του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Δηµάδη, που εγκαινιάστηκε το 1882, χρηματοδοτήθηκε κατά τα 9/10 από τον Ζαρίφη!

Μέχρι τότε Ζαρίφεια Εκπαιδευτήρια (και Ζαρίφεια Νηπιαγωγεία) λειτουργούσαν και σε άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας. Πλάι σε αυτά, έργο παρήγαν και το Νηπιαγωγείο της Προύσας, το Παρθεναγωγείο Απόρων Κορασίδων της Πόλης, αλλά και τα ελληνικά σχολεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα που χρηματοδοτούσε σταθερά σε κάθε γωνιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Εξίσου αναρίθμητες ήταν και οι υποτροφίες που έδινε σε Ελληνόπουλα για να σπουδάσουν. Ο πεζογράφος μας Γεώργιος Βιζυηνός του χρωστούσε όχι μόνο τις σπουδές του αλλά και την προτροπή να στραφεί στα γράμματα: τα πρώτα έργα του Βιζυηνού τυπώθηκαν άλλωστε με έξοδα του μεγάλου ευεργέτη. Στο πλαίσιο της εθνικής προσφοράς του Ζαρίφη περιλαμβάνονται χορηγίες σε δεκάδες φιλολογικούς και πολιτιστικούς συλλόγους, καθώς και αθλητικούς.

Η διπλή φιλανθρωπική του δράση σε Οθωμανική Αυτοκρατορία και Ελλάδα κρατούσε τα στόματα των Τούρκων κλειστά. Κανείς δεν μπορούσε να τον κατηγορήσει ότι ευνοεί το ελληνικό στοιχείο όταν είχε κάνει τόσα για την Πόλη και την Υψηλή Πύλη. Γι’ αυτό και όσα έδινε στην Εκκλησία και το Πατριαρχείο κρατούνταν συνήθως κρυφά, για να μην προκαλέσει το μουσουλμανικό στοιχείο. Στις δωρεές του περιέλαβε ακόμα Αρμένιους, εβραίους και άλλες μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποστηρίζοντας ταυτοχρόνως και βρεφοκομεία, γηροκομεία και κυρίως νοσοκομεία.

Για τη δράση του αυτή έλαβε δημόσια την ευγνωμοσύνη και τις ευχαριστίες τόσο του σουλτάνου όσο και του πατριάρχη. Αλλά και όλου του κόσμου τελικά. Γι’ αυτό και το 1881 που αρρώστησε βαριά και χρειάστηκε να πάει για νοσηλεία στη Γαλλία, ο λαός της Κωνσταντινούπολης ξεπροβόδησε το ατμόπλοιο που τον μετέφερε είτε από τις πλημμυρισμένες από κόσμο προκυμαίες του Βοσπόρου είτε επιβαίνοντας σε έναν ολόκληρο στολίσκο από καΐκια και κάθε είδους πλοιάρια!

Ο μικρασιατικός ελληνισμός πέρασε στη γλώσσα του τον Ζαρίφη: «ζαριφηλίκι» σήμαινε κάποτε γενναιοδωρία…

Τελευταία χρόνια

Στο απόγειο πια της οικονομικής του δραστηριότητας, της κοινωνικής καταξίωσης και της ευεργετικής του δράσης, ο Ζαρίφης αρρώστησε βαριά την άνοιξη του 1881, πιθανότατα από υπερκόπωση. Έμεινε ξαφνικά παράλυτος και όλοι νόμισαν πως είχε φτάσει το τέλος του. Όταν συνήλθε έπειτα από λίγες μέρες, οι γιατροί τον συμβούλευσαν να πάει για θεραπεία στο εξωτερικό.

Η είδηση της αρρώστιας του συγκλόνισε τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Την παραμονή του φευγιού του στο εξωτερικό, τον επισκέφθηκε ο πατριάρχης για να του ευχηθεί καλό ταξίδι. Την ημέρα της αναχώρησής του, πλήθος κόσμου τον ξεπροβόδισε όπως είπαμε στο λιμάνι.

Στη Μασσαλία πέρασε έναν χρόνο, περνώντας πριν από το Παρίσι. Λόγω του καλού κλίματος, έζησε και ένα διάστημα στην Ιταλία. Η υγεία του δεν βελτιώθηκε όμως όπως περίμεναν. Τον Οκτώβριο του 1881 τηλεγράφημα από το Παρίσι γνωστοποιεί ότι ο Ζαρίφης «προσεβλήθη από αποπληξίας ή µάλλον ημιπληγίας».

Τέλη Μαΐου του 1882 επιστρέφει ατμοπλοϊκά από τη Μασσαλία στην Κωνσταντινούπολη μέσα σε γενικό πανζουρλισμό: κωδωνοκρουσίες εκκλησιών, σημαιοστολισμούς και σφυρίγματα πλοίων, κόσμο να ζητωκραυγάζει στην προκυμαία και εκατοντάδες πλοιάρια να τον υποδέχονται στην μπούκα του λιμανιού.

Παρά το γεγονός ότι μοιάζει υγιής, νοσηλεύεται σε νοσοκομείο της Πόλης, απ’ όπου περνά η οικονομική και πολιτική αφρόκρεμα της Πόλης. Ο σουλτάνος δεν πάει, στέλνει όμως τους δυο γιους του να φιλήσουν τον χέρι του Έλληνα, σε ένδειξη σεβασμού. Ο Ζαρίφης αρνείται από μετριοφροσύνη, όπως μας παραδίδεται, αλλά οι πρίγκιπες επιμένουν διαμηνύοντάς του ότι ήταν σουλτανική διαταγή!

Όσο η υγεία του έφθινε μέρα με τη μέρα, τόσο φούντωναν οι εκδηλώσεις ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπό του. Πλέον είναι κατάκοιτος και θα πεθάνει τελικά στις 27 Μαρτίου 1884. Τον αποχαιρέτισαν κυριολεκτικά όλοι στην Κωνσταντινούπολη, όπως και 40.000 κόσμου! Κατά την επιθυμία της χήρας του, η καρδιά του ταριχεύτηκε και τοποθετήθηκε στον Ναό της Αγίας Παρασκευής των Θεραπειών όπου εκκλησιαζόταν ο οίκος των Ζαρίφηδων.

Την ημέρα της κηδείας του, όλα τα κρατικά γραφεία και οι δημόσιες υπηρεσίες της Υψηλής Πύλης παρέμειναν κλειστά ως εκδήλωση πένθους του σουλτάνου. Αλλά και τα σχολεία φυσικά, ελληνικά και τουρκικά…