Ιστορία
Η ιδέα ότι μία ασθένεια μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο υφίσταται από τουλάχιστον τον 16ο αιώνα “ως σοβαρή ιατρική θεωρία”, εξηγεί ο William Summers, ειδικός στην Ιστορία της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Yale.
Ωστόσο, εκείνη την εποχή, οι μάσκες είναι “μάλλον φυλαχτά με αποστολή να απομακρύνουν την κακή επιρροή”. Όμως, στο μέσον του 19ου αιώνα, εντοπίζονται τα μικρόβια και ακολουθεί η δημιουργία των “θεωριών των μικροβίων” που εξηγούν τους μηχανισμούς μόλυνσης.
Το 1890, οι μάσκες κάνουν την εμφάνισή τους στα χειρουργεία. Εκείνη την στιγμή, εμφανίζεται στο Χονγκ Κονγκ η πανώλη και αρχίζει να εξαπλώνεται. Εκείνη η πανδημία ονομάζεται “πανώλη της Κίνας” και φθάνει το 1910 στην Μαντζουρία.
Ο φόβος είναι μεγάλος καθώς η ασθένεια, με θνητότητα που φθάνει σχεδόν το 100%, εξαπλώνεται με άξονες όλες τις νέες σιδηροδρομικές γραμμές προς το Πεκίνο, έως και την Ευρώπη. «Σκότωνε όλους όσους πρόσβαλλε μέσα σε 24 με 48 ώρες μετά την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων», λέει ο Χρήστος Λυντέρης, καθηγητής Κοινωνικής/Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο St Andrews της Σκωτίας.
Οι μάσκες και η “Αποκάλυψη!”
Ο Wu Lien Teh, νεαρός γιατρός από την Μαλαισία, σπουδασμένος στο Cambridge, στέλνεται επί τόπου. Και αγωνίζεται για να πείσει τους συναδέλφους του ότι η πανώλη δεν είναι μόνο βουβωνική, συνδεόμενη με το τσίμπημα μολυσμένων ψύλλων, αλλά επίσης πνευμονική.
«Πίστευε ότι ένας ασθενής με πνευμονική πανώλη, οι πνεύμονες του οποίου είναι μολυσμένοι, μπορούσε να μεταδώσει την νόσο στους άλλους μέσω του αέρα, χωρίς την συμμετοχή των ψύλλων. Ήταν μία άποψη καινοτόμα και σκανδαλώδης για την εποχή».
Όμως, οι υγειονομικές αρχές της εποχής βρίσκονται αντιμέτωπες με δύο προβλήματα, επισημαίνει ο William Summers, συγγραφέας βιβλίου για την επιδημία αυτή στην Μαντζουρία. Το πρώτο πρόβλημα είναι πολιτικό: το “χάος” κυριαρχεί στην Μαντζουρία, την κυριαρχία επί της οποίας διεκδικούν Ρώσοι και Ιάπωνες από την δυναστεία Τσινγκ που βρίσκεται σε παρακμή.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι να γίνει αποδεκτή από τον πληθυσμό που είναι συνηθισμένος να προσφεύγει στην παραδοσιακή ιατρική μία προσέγγιση που βασίζεται σε μία επιστημονική ανακάλυψη. Όμως ένα συμβάν θα βγάλει τον πληθυσμό από τον λήθαργο, διηγείται στην αυτοβιογραφία του ο Wu Lien Teh: ο θάνατος του Γάλλου συναδέλφου του Gérald Mesny, ο οποίος δεν έπαιρνε στα σοβαρά τις απόψεις του νεαρού γιατρού για την μεταδοτικότητα της ασθένειας από άνθρωποι σε άνθρωπο.
Έτσι, επισκέφθηκε χωρίς προφυλάξεις ένα νοσοκομείο. Μολύνθηκε και κατέληξε μέσα σε λίγες ημέρες…
Μάσκες ράμφος πουλιού
Ξαφνικά η ζήτηση για μάσκες εκτοξεύεται. “Όλοι φορούσαν στον δρόμο, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο”, διηγείται ο Wu Lien Teh. Εικόνες από την επιδημία αυτή της Μαντζουρίας δείχνουν γιατρούς και νοσηλευτές με τα κεφάλια τυλιγμένα με ύφασμα.
Όσοι μεταφέρουν νεκρούς κρατούν ύφασμα στην μύτη και το στόμα. Ο Wu Lien Teh “προσπαθεί να επινοήσει ένα σύστημα με κορδόνια ώστε να γίνεται δυνατή η μεταφορά ενός πτώματος χωρίς να πέφτει το προστατευτικό κάλυμμα του προσώπου”, λέει ο Χρήστος Λυντέρης, κάνοντας λόγο για μία πρωτοφανή εξέλιξη: μάσκες για τους εργαζόμενους σε επικίνδυνες συνθήκες και για τον γενικό πληθυσμό. Οι φωτογραφίες στον Τύπο της εποχής καθιερώνουν τις μάσκες ως σύμβολο της πανώλης και τις καθιστούν στην συνείδηση του πληθυσμού αναπόσπαστο κομμάτι της έννοιας της επιδημίας, λέει.
Όμως ήδη εκατοντάδες χρόνια πριν από τις θεωρίες περί μικροβίων οι άνθρωποι προστάτευαν το πρόσωπό τους. Για παράδειγμα, απέναντι στην βουβωνική πανώλη του Μεσαίωνα, η στολή των γιατρών στην Ευρώπη περιλάμβανε ένα είδος μάσκας σε σχήμα ράμφους πουλιού με αποστολή την προστασία απέναντι στο “μίασμα”, μολυσμένο από οργανικές ουσίες σε αποσύνθεση αέρα. “Τότε πίστευαν ότι τα επικίνδυνα άτομα δεν μπορούσαν να εισχωρήσουν σε δερμάτινα παντελόνια και σε μπλούζες από κερωμένο ύφασμα”, εξηγεί ο ιστορικός Frank Snowden στο βιβλίο του “Επιδημία και Κοινωνία: από την Μαύρη πανώλη στις μέρες μας”.
Περιγράφει την μάσκα σε σχήμα μεγάλου ράμφους πουλιού, “που προεκτείνει την μύτη και περιέχει αρωματικά χόρτα που προστατεύουν από τις θανατηφόρες οσμές του μιάσματος”. Λίγους αιώνες αργότερα, οι ανακαλύψεις των επιστημόνων, από τον Λουί Παστέρ στον Ρόμπερτ Κοχ, αποτελούν επανάσταση στην κατανόηση των μηχανισμών της λοίμωξης.
Όμως, η αυτοκρατορική Κίνα αντιστέκεται μέχρι την πανώλη της Μαντζουρίας. Τότε η Κίνα εξελίχθηκε σε πρωτεργάτη του ιατρικού μοντερνισμού, σύμφωνα με τον Χρήστο Λυντέρη. Με την επιδημία του SARS το 2003, οι μάσκες επανεμφανίσθηκαν και έγιναν απαραίτητο αξεσουάρ στις πληγείσες περιοχές, κυρίως στο Χονγκ Κονγκ. Όμως όχι στην Δύση. Ακόμη και αν οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά την επιδημίας της γρίπης του 1918, οι δυτικές κοινωνίες “δεν διατηρούν την μνήμη” αυτής της κρίσης, σημειώνει ο ανθρωπολόγος. “Κατά συνέπεια, η εισαγωγή της μάσκας σήμερα στην Ευρώπη και την Αμερική αποτελεί μία τελείως νέα εμπειρία”.
