Μύθοι του Αισώπου: Τα λάθη στις ιστορίες του που μόνο η επιστήμη εντόπισε

Ο λύκος μεταμφιεσμένος σε πρόβατο. Ο αγώνας της χελώνας και του λαγού. Αυτοί είναι από τους πιο γνωστούς μύθους του Αισώπου, μια συλλογή ιστοριών που λέγεται ότι δημιουργήθηκε από έναν σκλάβο, πριν από περίπου 2.500 χρόνια, για να μεταδώσει ηθικά μηνύματα στους αρχαίους Έλληνες.

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μύθοι του Αισώπου εξακολουθούν να διαβάζονται σε όλο τον κόσμο, όπως και το ότι τα μηνύματα τους παραμένουν διαχρονικά ακόμα και σήμερα: σκεφτείτε ότι «αυτός που πορεύεται αργά και σταθερά κερδίζει τον αγώνα», «το ξινό σταφύλι» ή «η ειλικρίνεια είναι η καλύτερη επιλογή», είναι ιστορίες που συχνά πυκνά μνημονεύουμε όλοι και αναφέρουμε σαν μεταφορές για συμπεριφορές.

Επίσης, οι μύθοι αυτοί μας γεννούν και ιδέες μας για το πως συμπεριφέρονται τα ζώα στη φύση: μεγαλώνουμε με ιστορίες για την πονηρή αλεπού, το πονηρό κοράκι ή τον ανόητο γάιδαρο – αλλά ποια είναι η αλήθεια αυτών των αντιλήψεων;

Τον περασμένο αιώνα σημειώθηκε μια έκρηξη επιστημονικής έρευνας σχετικά με το τι κάνουν τα ζώα και γιατί, πράγμα που σημαίνει ότι είμαστε πλέον έτοιμη για να εξερευνήσουμε τι έχει να πει η επιστήμη για τους μύθους του Αισώπου.

Ο λύκος με την προβιά

Δεδομένου του πόσο ριζωμένο είναι το παραπλανητικό στερεότυπο του λύκου στη σύγχρονη κουλτούρα, μπορεί να σας εκπλήσσει το γεγονός ότι δεν έχει καμία πραγματική βάση. Οι λύκοι ζουν σε στενά συνδεδεμένες οικογενειακές ομάδες («αγέλες») και δείχνουν τάσης συνεργασίας, παιχνιδιάρικης διάθεσης και πίστης στους συγγενείς τους. Δουλεύουν μαζί, για να κυνηγήσουν τροφή για το κοπάδι του και απέχουν πολύ από το να είναι αδίστακτες μηχανές δολοφονίας – αν και συνήθως καταδιώκουν τα πιο ευάλωτα θηράματα, η αγέλη συχνά αποτυγχάνει να σκοτώσει.

Οι λύκοι είναι οι πλησιέστεροι εν ζωή συγγενείς των κατοικίδιων σκύλων και μελέτες έχουν αποκαλύψει μερικές αξιοσημείωτες ομοιότητες και διαφορές στις ικανότητές τους, στην επίλυση προβλημάτων: και τα δύο είδη ζώων μπορούν να συνεργάζονται αποτελεσματικά με τους ανθρώπους για την εκτέλεση εργασιών, αλλά οι λύκοι επίσης συνεργάζονται πολύ καλύτερα με άλλους λύκους, από ότι οι σκύλοι μεταξύ τους.

Όταν αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβλημα, οι λύκοι τα καταφέρνουν με απόλυτη επιμονή να το λύσουν, ενώ οι σκύλοι συχνά αναζητούν βοήθεια στους ανθρώπους τους. Η εξαπάτηση δεν έχει νόημα για αυτούς τους συνεργατικούς τύπους, πράγμα που σημαίνει ότι ο Αίσωπος (και πολλοί άλλοι αφηγητές από τότε) έκαναν λάθος.

Ευτυχώς, υπάρχουν καλύτερα υποψήφια ζώα που μπορούν να παίξουν τον ρόλο του απατεώνα.

Ο πίθηκος και ο ψαράς

Ο συγκεκριμένος μύθος του Αισώπου παρουσίασε τον πίθηκο σαν «το πιο μιμητικό από όλα τα ζώα» και είναι ένας χαρακτηρισμός που του έχει κολλήσει, διατηρημένος σε ρητά όπως «ο πίθηκος βλέπει, ο πίθηκος κάνει». Αρχικά, η μίμηση (δηλαδή η πιστή αντιγραφή των πράξεων των άλλων) θεωρήθηκε ότι αποκάλυπτε έλλειψη ευφυΐας, έτσι οι πίθηκοι βάφτηκαν ως ανόητοι, ανόητοι μιμητές που δεν μπορούσαν να σκεφτούν μόνοι τους.

Τον τελευταίο περίπου αιώνα, η επιστημονική έρευνα επ’ αυτού άλλαξε και η μίμηση έχει γίνει κάτι σαν το «ιερό δισκοπότηρο» στην κοινωνική μάθηση των ζώων, πιθανότατα λόγω των συσχετισμών της με τον πολιτισμό και του γεγονότος ότι στηρίζει τη δική μας πολιτιστική εξέλιξη.

Αυτό που θεωρήθηκε αρχικά ως γεγονός, έχει γίνει πλέον μυθοπλασία, μιας και μελέτη δεκαετιών, έδειξε ότι ενώ πολλά είδη πιθήκων επηρεάζονται από αυτά που κάνουν τα άλλα μέλη της ομάδας τους, δεν τα μιμούνται. Αντίθετα, ένας πίθηκος μπορεί απλώς να δώσει προσοχή σε οτιδήποτε με το οποίο αλληλεπιδρά ένας άλλος πίθηκος και στη συνέχεια να εξερευνήσει και να μάθει για αυτό.

Αυτη η συμπεριφορά είναι κατηγορηματικά διαφορετική από τη μίμηση, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι οι πίθηκοι δεν μαθαίνουν από άλλους πιθήκους, αλλά μαζί τους.

Ο γάιδαρος που κουβαλούσε μια εικόνα

Ενώ τα γαϊδούρια ήταν πάντα ζώα που κουβαλούσαν φορτία, δεν τα θεωρούσαν ανέκαθεν χαζά. Οι αρνητικές αντιλήψεις για αυτά, φαίνεται να έχουν αυξηθεί καθώς τα άλογα έγιναν πιο κοινά σαν ζώα στους ανθρώπους και ξεπέρασαν τα μικρότερα ξαδέρφια τους ως κυρίαρχα ιπποειδή (η ομάδα συγγενικών ειδών που περιλαμβάνει επίσης ζέβρες και άγριους γαϊδούρια).

Στην πραγματικότητα, τα χαρακτηριστικά των γαϊδάρων που συχνά χλευάζονται μπορούν να εξηγηθούν από την προγονική τους καταγωγή και την εξελικτική τους πορεία στις αφρικανικές πεδιάδες. Τα μεγάλα κεφάλια τους σημαίνουν μεγάλους μύες της γνάθου, που τους επιτρέπουν να τρίβουν σκληρά, πλούσια σε λιγνίνη φυτά, ενώ τα μεγάλα αυτιά τους βοηθούν στη διάχυση της θερμότητας. Σε αντίθεση με τα άλογα, δεν είναι ζώα αγέλης και αυτό σημαίνει ότι είναι πιο επιρρεπή στη μάχη παρά στη φυγή – τα γαϊδούρια θα σταθούν στο έδαφος και θα υπερασπιστούν τον χώρο τους, γεγονός που τα καθιστά εξαιρετικά αποτελεσματικά ζώα φύλαξης.

Ενώ υπάρχει έλλειψη μελετών που αξιολογούν τη νοημοσύνη τους, τα γαϊδούρια είναι ικανοί μαθητές και δείχνουν μεγαλύτερη ευελιξία συμπεριφοράς από ό,τι λέει η ταμπέλα που τους έχει μπει εδώ και αιώνες. Επιπλέον, έρευνες για την κοινωνική νοημοσύνη των αλόγων, τα οποία έχουν εξημερωθεί για περίπου το ίδιο χρονικό διάστημα με τα γαϊδούρια, αποκαλύπτουν μερικές αξιοσημείωτες ικανότητες. Ίσως αν κάναμε την προσπάθεια να ερευνήσουμε τα μυαλά των γαϊδάρων, να εκπλαγούμε με αυτό που βρίσκουμε.