Σαν σήμερα: Το άγνωστο πραξικόπημα των ολιγαρχικών στην Αρχαία Αθήνα

Το κίνημα ή πραξικόπημα των ολιγαρχικών έγινε κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) και ανέτρεψε την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία. Ονομάστηκε η «Αρχή των 400» και εκδηλώθηκε στις 9 Ιουνίου του 411 π.Χ.

Οι Αθηναίοι μετά την καταστροφική εκστρατεία στην Σικελία, ένιωσαν τα θεμέλια της δημοκρατίας να κλονίζονται. Οι πλούσιοι κάτοικοι που χρηματοδοτούσαν τον πόλεμο, είδαν τις περιουσίες τους να μειώνονται αισθητά, με αποτέλεσμα να σχεδιάζουν την ανατροπή του πολιτεύματος και την εγκαθίδρυση ενός ολιγαρχικού καθεστώτος. Μάλιστα, κατέφυγαν και σε τρομοκρατικές μεθόδους για να πετύχουν τον σκοπό τους, όπως στην δολοφονία του Ανδροκλή που ήταν ένας από τους ηγέτες των δημοκρατικών.

Ο ιθύνων νους του κινήματος ήταν ο ρήτορας Αντιφώντας, ο οποίος κινούνταν στο παρασκήνιο, Με τους ολιγαρχικούς είχαν ταχθεί και οι δημαγωγοί Φρύνιχος και Πείσανδρος, παλιοί εχθροί που συμμάχησαν για τον κοινό σκοπό. Οι ολιγαρχικοί απαιτούσαν περιορισμό των δαπανών της πόλης – κράτους αλλά και περιορισμό των ενεργών πολιτών σε εκείνους που μπορούσαν να ωφελήσουν την πόλη με το σώμα και τα λεφτά τους. Πίστευαν πως μόνο έτσι θα μπορούσαν αν ανακτήσουν το πλεονέκτημα που είχαν στην αρχή του πολέμου κατά της Σπάρτης.

Οι πραξικοπηματίες κέρδισαν την Εκκλησία του Δήμου όταν δήλωσαν πως με την βοήθεια του Αλκιβιάδη, η πόλη θα έπαιρνε χρηματική βοήθεια από τους Πέρσες. Όταν όμως ο Αλκιβιάδης για άλλη μια φορά φάνηκε ανάξιος εμπιστοσύνης, οι ολιγαρχικοί δεν μπορούσαν να κάνουν πίσω, πόσο μάλλον σε μια Αθήνα όπου η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο.

Πρότειναν λοιπόν στην Εκκλησία του Δήμου να διοριστεί η Βουλή των 400, που θα είχε την απόλυτη εξουσία, όσο μαινόταν ο πόλεμος και που θα συμβουλευόταν ένα σώμα 5.000 πολιτών, μόνο όμως αν το θεωρούσε αναγκαίο.

Οι 400 θα αποτελούνταν από ολιγαρχικούς, οι οποίοι είχαν καμία πρόθεση να μοιραστούν την εξουσία με τους 5.000 πολίτες. Και τα κατάφεραν. Διέλυσαν την εκλεγμένη Βουλή των 500 και κατέλυσαν την Δημοκρατία.

Οι ολιγαρχικοί αναζήτησαν σύμμαχο στο εγχείρημα τους στον Αθηναϊκό στόλο, ο οποίος βρισκόταν στην Σάμο και που χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσε να επιβάλουν την θέληση τους. Ο στόλος αντέδρασε. Ορκίστηκε πίστη στην δημοκρατία και ουσιαστικά άφησε τους ολιγαρχικούς χωρίς μεγάλη δύναμη. Ο στόλος εξέλεξε καινούργιους αρχηγούς και έκανε γνωστή την πρόθεση του για συνέχιση του πολέμου εναντίον της Σπάρτης.

Στην Αθήνα, οι ολιγαρχικοί άρχισαν να τσακώνονται μεταξύ τους. Οι ακραίοι τα έβαλαν με τους μετριοπαθείς και αντίστροφα. Οι μετριοπαθείς, με αρχηγό τον Θηραμένη, ζητούσαν την αντικατάσταση των 400 με ένα διευρυμένο σώμα ολιγαρχικών που να έφταναν τις 5.000 και που θα συμμετείχαν και οι κατώτερες τάξεις. Από την άλλη, οι ακραίοι, με αρχηγό τον Φρύνιχο, θέλησαν να συνάψουν ειρήνη με τους Σπαρτιάτες, χωρίς να ενδιαφέρονται ούτε για την ηγεμονία αλλά ούτε και για την ανεξαρτησία την πόλης.

Παράλληλα, άρχιζαν να χτίζουν ένα τείχος Ηετιώνεια χερσόνησο (σημερινή Δραπετσώνα). Ο Θηραμένης διέδωσε ότι το τείχος προοριζόταν για την απόβαση των Σπαρτιατών, με την πόλη να βράζει. Ο όχλος κατεδάφισε το τείχος και ο Φρύνιχος δολοφονήθηκε.

Οι μετριοπαθείς επικράτησαν και εγκαθίδρυσαν την «αρχή των 5.000» τον Σεπτέμβριο του 411 π.Χ. Ο Θουκυδίδης εξήρε το νέο πολίτευμα, ένα μείγμα ολιγαρχικών και δημοκρατικών φωνών. Ο ρήτορας Αντιφών καταδικάστηκε σε θάνατο και ήπιε το κώνειο ενώ ο Πείσανδρος, συμμάχησε με τους Σπαρτιάτες. Η δημοκρατία στην Αθήνα αποκαταστάθηκε περίπου έναν χρόνο μετά το πραξικόπημα, μετά την διπλή νίκη του Αθηναϊκού Στόλου στην Κύζικο.