Τσικνοπέμπτη: Η ιστορία της γιορτής – Τα ανάλογα έθιμα στο εξωτερικό

Την Τσικνοπέμπτη αναμένουν οι απανταχού λάτρεις των κρεατικών. Η ιστορία της γιορτής στην Ελλάδα, αλλά και το εξωτερικό.

Η Τσικνοπέμπτη είναι γιορτή της ορθόδοξης παράδοσης στην οποία καταναλώνονται μεγάλες ποσότητες κρέατος. Λαμβάνει μέρος την Πέμπτη, λόγω του ότι οι μέρες Τετάρτη και Παρασκευή θεωρούνται νηστίσιμες, της δεύτερης εβδομάδας των Αποκριών, την αποκαλούμενη Κρεατινή. Προηγείται αυτής η πρώτη κατά σειρά Προφωνή και ακολουθεί η τρίτη εβδομάδα της Τυροφάγου. Πραγματοποιείται κάποιες μέρες πριν από την έναρξη της μεγάλης νηστείας της Σαρακοστής.

Φέτος η γιορτή πέφτει στις 28 Φεβρουαρίου, δηλαδή την επόμενη Πέμπτη.

«Την Τσικνοπέμπτη, σφάζονται σε πολλά μέρη τα χοιρινά, κυρίως στη νότια Ελλάδα και σε ορισμένα νησιά. Το Σάββατο όμως της ίδιας εβδομάδας, καθώς και τα δύο επόμενα Σάββατα, της Τυρινής και εκείνο της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των πεθαμένων. Στα Ψυχοσάββατα αυτά φαίνεται ότι συνεχίζεται αρχαία συνήθεια, αν λάβουμε υπόψη ότι στα Ανθεστήρια, που τελούνταν στην αρχαία Αθήνα την ίδια περίπου εποχή που σήμερα είναι οι Αποκριές, η τρίτη ημέρα, οι Χύτροι, ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές πανσπερμίας στους νεκρούς και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους».

— Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης
Παρόμοιες γιορτές έχουν και άλλα χριστιανικά έθνη, όπως το Weiberfastnacht στη Γερμανία και τη Mardi Gras (Λιπαρή Τρίτη) στη Γαλλία που όμως αντιστοιχεί στην Ορθόδοξη Καθαρά Δευτέρα. Η τελευταία γιορτάζεται και σε παλαιά γαλλόφωνες περιοχές, όπως στη Νέα Ορλεάνη.

Σύμφωνα με τη λαογραφία την ημέρα της Τσικνοπέμπτης στη Θήβα αρχίζει ο «βλάχικος γάμος» που ξεκινά με το προξενιό δύο νέων, συνεχίζει με το γάμο και τελειώνει την Καθαρή Δευτέρα με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό. Ο «βλάχικος γάμος» είναι κατάλοιπο της πανάρχαιης λατρείας του θεού Διονύσου που διαιωνίζει την οργιαστική θρησκεία του γιου της Σεμέλης στη Θήβα. Το έθιμο αυτό, παραλλαγή ενός γάμου Βλάχων, φέρνει στο προσκήνιο και στο νου του θεατή ένα πλήθος από προβλήματα που ανάγονται στη σχέση του με τα πανάρχαια λατρευτικά έθιμα της Διονυσιακής θρησκείας, στην καταγωγή των «Βλάχων», στη μεταφορά του εθίμου από τις βουνοκορφές της Πίνδου στην πόλη του Κάδμου και πολλά άλλα.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο εορτασμός της στην Πάτρα κατά τη διάρκεια του Πατρινού καρναβαλιού, όπου εκατοντάδες Πατρινοί από το μεσημέρι της Τσικνοπέμπτης στήνουν ψησταριές σε κάθε σημείο της πόλης, ακόμα και έξω από τα καταστήματά τους. Τοπικά δρώμενα «ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς» και «τα Τριτάκεια του Λάζαρη».

Το επίκεντρο των εκδηλώσεων είναι η Άνω Πόλη, η παλιά συνοικία Τάσι και κυρίως η πλατεία 25ης Μαρτίου και οι δρόμοι γύρω από αυτή. Λαϊκά και καρναβαλικά δρώμενα, μουσικές κομπανίες συμπληρώνουν τη βραδιά της άφθονης κατανάλωσης ψητού κρέατος και οινοποσίας.

Η Γιαννούλα ήταν υπαρκτό πρόσωπο, επρόκειτο για μια φτωχή γυναίκα της Άνω πόλης που έζησε στην περίοδο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κύρια δραστηριότητά της ήταν η πώληση κουλουριών που της εξασφάλιζε τα προς το ζην. Ορισμένοι Πατρινοί εκμεταλλευόμενοι την αφέλειά της και το ευφάνταστο του χαρακτήρα της, της έταζαν πως θα την παντρέψουν με τον πρόεδρο της Αμερικής Ουίλσον. Η σχετική φάρσα περιλάμβανε άφιξη του Ουίλσον με πλοίο στο λιμάνι και άνοδό του στην Άνω πόλη όπου θα τελούνταν και ο γάμος με τη Γιαννούλα. Η εύπιστη κουλουρού υποδεχόταν τον υποτιθέμενο Ουίλσον, Ιούλσο όπως τον πρόφερε η ίδια, και που φρόντιζαν πάντα να τον ντύνουν με φράκο και ημίψηλο, αλλά ώσπου να αντιληφθεί την ειρωνεία της στιγμής, το πλήθος των συγκεντρωμένων για το γάμο είχε διασκεδάσει με την ψυχή του. Το θέαμα επαναλήφθηκε αρκετές χρονιές.

Στην παλαιά πόλη της Κέρκυρας τελούνται τα Κορφιάτικα Πετεγολέτσα ή πετεγόλια ή πετέγολα. Η πετεγολέτσα, το πετεγουλιό όπως το λένε οι Κερκυραίοι, δεν είναι άλλο από το γνωστότατο κουτσομπολιό και αποτελεί μέρος του Κερκυραϊκού Καρναβαλιού. Είναι θεατρικό είδος που μοιάζει πάρα πολύ με την comedia dell’ arte. Τα πετεγολέτσα πραγματοποιούνται το βράδυ της Τσικνοπέμπτης στις κεντρικές πλατείες ή τα στενά δρομάκια των διαφόρων χωριών της Κέρκυρας, με αποκορύφωμα τα πετεγολέτσα που παίζονται στην Πίνια που είναι τo κέντρο της παλιάς πόλης, κοντά στην τοποθεσία “Κουκουνάρα”. Σ’ αυτήν συμμετέχουν και διάφορες νοικοκυρές από τα κοντινά σπίτια, στήνοντας ένα πραγματικό, πετεγουλιό – κουτσομπολιό, στα παράθυρα (φανέστρες) των σπιτιών τους με ξεκαρδιστικές ιστορίες βγαίνουν στη φόρα όλα τα άπλυτα των υποτιθεμένων πού έπεσαν σε διάφορα παραπτώματα, καυτηριάζοντας διαχρονικούς τύπους ανθρώπων και καταστάσεων.

Πώς γιορτάζουν οι ξένοι

Σύμφωνα με το itrofi, η Mardi Gras (η Χοντρή ή Λιπαρή Τρίτη) χρονολογείται πριν από χιλιάδες χρόνια, ως ένας εορτασμός παγανιστικών τελετών για την άνοιξη και τη γονιμότητα όπως τα Σουτουρνάλια και τα Λουπερκάλια. Η περίοδος που είναι επίσης γνωστή ως Καρναβάλι, γιορτάζεται σε πολλές χώρες του κόσμου – κυρίως όπου υπάρχουν μεγάλοι Ρωμαιοκαθολικοί πληθυσμοί – την ημέρα πριν την αρχή της θρησκευτικής νηστείας της Σαρακοστής. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, όταν ο Χριστιανισμός έφθασε στη Ρώμη, οι θρησκευτικοί ηγέτες αποφάσισαν να ενσωματώσουν τις δημοφιλείς τοπικές παραδόσεις των παγανιστικών τελετών στη νέα πίστη. Έτσι, μαζί με τον χριστιανισμό, η Mardi Gras εξαπλώθηκε από τη Ρώμη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ισπανία και η Αγγλία. Παραδοσιακά, τις ημέρες πριν τη Σαρακοστή, θα έπρεπε να καταναλωθούν όλα τα αποθέματα σε κρέατα, αυγά, γάλα και τυρί που παρέμεναν στα σπίτια. Έτσι, η ημέρα πριν από την Τετάρτη της Τέφρας ονομάστηκε Mardi Gras, ή Λιπαρή Τρίτη και η λέξη «καρναβάλι» προκύπτει από τα μεσαιωνικά λατινικά carnelevarium που σημαίνει «παίρνω/αφαιρώ το κρέας».

Στη Γαλλία, παραδοσιακά τρώνε κρέπες συνοδεία λιπαρών, αποχαιρετώντας και εκείνοι με τον τρόπο αυτό, οτιδήποτε δεν πρέπει να καταναλώσουν την περίοδο της νηστείας. Στην Αμερική, η Mardi Gras ξεκίνησε όπως πιστεύουν πολλοί ιστορικοί, στις 3 Μαρτίου του 1699, όταν οι Γάλλοι εξερευνητές Iberville και Bienville έφθασαν στην περιοχή που βρίσκεται τώρα η Λουιζιάνα. Βάφτισαν το σημείο Point du Mardi Gras και έκαναν μικρές τελετές. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Νέα Ορλεάνη και άλλοι γαλλικοί οικισμοί άρχισαν να γιορτάζουν την ημέρα αυτή με πάρτι στους δρόμους, μασκαρέματα, χορούς και πολυτελή δείπνα. Τα παραδοσιακά «Κέικ του Βασιλιά» ετοιμάζονται ειδικά για την μέρα και συμβολίζουν τους 3 Μάγους με τα δώρα. Σε κάθε κέικ βάζουν και μια φιγούρα μωρού που αναπαριστά τον Χριστό, και όποιος τη βρει, είναι και ο οικοδεσπότης του επόμενου πάρτι. Φτιάχνουν επίσης τα φημισμένα Po’Boys sandwich με πατάτες και λιωμένο μοσχαρίσιο λίπος, τα τηγανητά ζυμαρένια γλυκά Beignets και Calas και τη Jambalaya, ένα πιάτο που μοιάζει με την ισπανική παέγια.

Στη Βραζιλία, ο εορτασμός του Καρναβαλιού κρατά μια εβδομάδα και είναι ένα ζωντανό κράμα των Ευρωπαϊκών, Αφρικανικών και τοπικών παραδόσεων. Στην Ιταλία, οι τουρίστες συρρέουν για το Carnevale της Βενετίας, που χρονολογείται από τον 13ο αιώνα. Σε όλες αυτές τις γιορτές εκτός από τις παρελάσεις με τα πολύχρωμα κοστούμια, υπάρχει και η υπερκατανάλωση κρέατος και λιπαρών φαγητών.

Στην Αγγλία, την Ιρλανδία,την Αυστραλία αλλά και τον Καναδά, τηρείται η Λιπαρή Τρίτη (Fat Τuesday) ή Shrove Tuesday η οποία ονομάστηκε έτσι από τη αρχαϊκή αγγλική λέξη «shrive» που σήμαινε να προετοιμαστεί κάποιος για μετάνοια. Μια καμπάνα ηχούσε από την εκκλησία και καλούσε τους Αγγλοσάξονες χριστιανούς για εξομολόγηση πριν τη νηστεία. Έφτασε να ονομάζεται Pancake Bell (Καμπάνα Τηγανίτας) και συνηθίζεται να ηχεί ακόμη και σήμερα. Η Λιπαρή Τρίτη ήταν η τελευταία ευκαιρία να χρησιμοποιηθούν αυγά και λιπαρά πριν τη νηστεία και οι τηγανίτες (pancakes) αποτελούσαν τη τέλεια λύση για τα συστατικά αυτά. Θρυλείται ότι μια γυναίκα που ετοίμαζε στο τηγάνι τα pancakes, άκουσε την καμπάνα της εκκλησίας που καλούσε σε μετάνοια και στη βιασύνη της να πάει στην εκκλησία, πήρε μαζί της το τηγάνι κι έτσι έμεινε ως Pancake Bell. Στην καναδική επαρχία της Νέας Γης υπάρχει το έθιμο να βάζουν διάφορα συμβολικά μικροαντικείμενα στο κουρκούτι της τηγανίτας με παραδοσιακό αντίστοιχο συμβολισμό για όποιον τα βρει.

Στη Σουηδία η μέρα είναι γνωστή ως Fettisdagen (Λιπαρή Τρίτη) και χαρακτηρίζεται από την κατανάλωση παραδοσιακών σουηδικών γλυκών Semla. Ως Sprengidagur γιορτάζεται στην Ισλανδία, τρώγοντας παστό κρέας και μπιζέλια ενώ στην Πολωνία όλοι γιορτάζουν με paczki τους μεγάλους τηγανητούς γεμιστούς με μαρμελάδα λουκουμάδες. Στην Εσθονία τη μέρα αυτή που λέγεται Vastlapäev, οι οικογένειες πηγαίνουν βόλτα με έλκηθρο και τρώνε σούπα με ζαμπόν και μπιζέλια.

Αλλά και στην Ισπανία υπάρχει η αντίστοιχη Τσικνοπέμπτη: η Jueves Larderο ή Jovelardero ή Día de la tortilla (Ημέρα της Ομελέτας) ή ακόμη Día del choricer (Ημέρα του Chorizo –είδος λουκάνικου). Η κάθε περιοχή παρουσιάζει μικροδιαφορές στον εορτασμό, ωστόσο, το θέμα όλων είναι το μοίρασμα του ψωμιού, των λουκάνικων και των αυγών. Την ημέρα αυτή τρώνε επίσης και τα γλυκά bizcocho, mona και Coca de Liardons.

Schmutziger Donnerstag (Βρώμικη/Λιπαρή Πέμπτη), Fettdonnerstag, Unsinniger Donnerstag, Weiberfastnacht είναι οι διαφορετικές λέξεις που σηματοδοτούν ανάλογα με την περιοχή, την Τσικνοπέμπτη στη Γερμανία. Και εδώ, οι τηγανιτοί σε λίπος λουκουμάδες, οι Fastnachtskrapfen ή Fasnetskiechle έχουν την τιμητική τους.