Πώς εξηγείται η αυξανόμενη ένταση ανάμεσα σε Ιράν και Αζερμπαϊτζάν – Τι ρόλο διαδραματίζει η Τουρκία

Αποτέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα τμήμα των διαδοχικών Ιρανικών αυτοκρατοριών, πολιτιστικά ακόμη και σήμερα έχει πολλά ιρανικά στοιχεία και βεβαίως ένα σημαντικός αριθμός Αζέρων ζει στο σημερινό Ιράν, όπου αποτελούν τη μεγαλύτερη μειονότητα (18-25%)

Το τελευταίο διάστημα υπάρχει ένας εντονότερος εθνικισμός από την πλευρά του Αζερμπαϊτζάν και η διεκδίκηση μιας πιο αναβαθμισμένης θέσης ευρύτερη περιοχή. Φάνηκε αυτό και στον πρόσφατο κύκλο ένοπλης αντιπαράθεσης με την Αρμενία και τη διεκδίκησης τροποποίησης του συσχετισμού που είχε διαμορφωθεί στις συγκρούσεις μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Παραδοσιακά το Αζερμπαϊτζάν ακολουθούσε μια αρκετά προσεκτική πολιτική, αποφεύγοντας μεγάλες αντιπαραθέσεις με χώρες όπως το Ιράν. Σε αυτό συντελούσε και ο τρόπος που και η Ρωσία, που διατηρεί καλές σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν ήθελε τα πράγματα στην ευρύτερη «γειτονιά της», ιδίως σε περιοχές που ήταν τμήμα της πρώην ΕΣΣΔ, να μην ξεφεύγουν από ένα πλαίσιο ισορροπιών.

Όμως, μετά τη σύγκρουση του 2020 με την Αρμενία όπου το Αζερμπαϊτζάν καταγράφηκε ως σαφώς ισχυρότερη δύναμη, υπάρχει η αίσθηση ότι θα ήθελε να τροποποιήσει τα σύνορα ακόμη περισσότερο.

Από την άλλη, για την Τουρκία, ιδίως της εποχής Ερντογάν, με τις φιλοδοξίες ανάδειξης σε σημαντική περιφερειακή δύναμη και την επένδυση σε έναν πιο παρεμβατικό ρόλο στη ευρύτερη περιοχή προς την Κεντρική Ασία, το Αζερμπαϊτζάν με τους στενούς γλωσσικούς δεσμούς με την Τουρκία αποτέλεσε εξαρχής έναν ιδιαίτερα κρίσιμο κόμβο, ιδίως από τη στιγμή που η Άγκυρα επένδυσε ιδιαίτερα και στη συνεργασία των τουρκογενών λαών.

Βεβαίως, την ίδια στιγμή η Τουρκία έχει προσπαθήσει να διατηρήσει καλές σχέσεις με το Ιράν, ιδίως από τη στιγμή που οι δύο χώρες συνεργάζονται στη διαδικασία της Αστάνα για τη διαχείριση της συριακής κρίσης, ως προς την οποία τους ενώνει η κοινή απορριπτική στάση απέναντι στο ενδεχόμενο δημιουργίας κουρδικής κρατικής οντότητας.

Η κλιμάκωση της έντασης
Η τρέχουσα ένταση έχει ως πυρήνα το τι ακριβώς θα γίνει με τον Διάδρομο Ζανγκεζούρ. Αυτός είναι μια μεταφορική σύνδεση που θα εξασφαλίσει την επικοινωνία ανάμεσα στο Αζερμπαϊτζάν και τον θύλακα του Ναχτσιβάν που είναι εντός των γεωγραφικών ορίων της Αρμενίας και συνορεύει με το Ιράν και την Τουρκία.

Ο διάδρομος υποτίθεται ότι είναι τμήμα της τριμερούς συμφωνίας Ρωσίας, Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, που οδήγησε στην κατάπαυση του πυρός στη σύγκρουση του 2020. Όμως, η Αρμενία διαφωνεί με την έννοια του «διαδρόμου», που θα παρέπεμπε σε Αζέρικη κυριαρχία επί εδάφους στα νότια υποστηρίζοντας ότι αρκεί μια σιδηροδρομική σύνδεση.

Ο φόβος είναι ότι το Αζερμπαϊτζάν, που απολαμβάνει και της στρατιωτικής υποστήριξης της Τουρκίας θα προσπαθήσει κάποια στιγμή να επιβάλει αυτόν τον «διάδρομο» ακόμη και ένοπλα.

Τώρα ένας διάδρομος που θα συνέδεε απευθείας το Ναχτσιβάν με το Αζερμπαϊτζάν θα ενδιέφερε ιδιαίτερα την Τουρκία, η οποία συνορεύει με το Ναχτσιβάν και θα μπορούσε να αποκτήσει έτσι μια απευθείας πρόσβαση προς την Κεντρική Ασία μέσω Αζερμπαϊτζάν, παρακάμπτοντας ουσιαστικά το Ιράν. Επιπλέον το Ιράν φοβάται ότι ένας διάδρομος υπό τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν στα νότια της Αρμενίας θα υπονόμευε την πρόσβαση του Ιράν προς την Αρμενία και θα αποτελούσε μια ανατροπή των ισορροπιών που υπάρχουν αυτή τη στιγμή.

Η Τεχεράνη φρόντισε να κάνει ακόμη πιο σαφή τη δυσαρέσκειά της οργανώνοντας στρατιωτικές ασκήσεις στα σύνορά της με το Αζερμπαϊτζάν συμπεριλαμβανομένων και ασκήσεων διάβασης του ποταμού Αράς (Αράξη) που αποτελεί ένα φυσικό σύνορο ανάμεσα στις δύο χώρες. Επιπλέον, το Ιράν άνοιξε ένα προξενείο στην επαρχία Σιουνίκ στα νότια της Αρμενίας και από την οποία διέλθει ο διάδρομος που προτείνουν οι Αζέροι.

Ρητορική αλυτρωτισμού για «Μεγάλο Αζερμπαϊτζάν»
Την ίδια στιγμή το Αζερμπαϊτζάν έχει αρχίσει να υιοθετεί μια αλυτρωτική ρητορική απέναντι στο Ιράν. Ο πρόεδρος Αλίγιεφ μιλώντας στις 11 Νοεμβρίου στον Οργανισμό Τουρκικών Κρατών, υποστήριξε ότι χρειάζεται να προστατευθούν τα δικαιώματα και η ασφάλεια των εκατομμυρίων Αζέρων που «δυστυχώς ζουν έξω από τα σύνορα του Αζερμπαϊτζάν», μια ευθεία αναφορά στη μεγάλη μειονότητα Αζέρων στο Ιράν.

Την ίδια στιγμή στα ΜΜΕ του Αζερμπαϊτζάν ακούγονται ξανά αναφορές σε «ενωμένο Αζερμπαϊτζάν» αλλά και περιγράφονται οι βόρειες επαρχίες του Ιράν ως «Νότιο Αζερμπαϊτζάν», μια που εκεί κατοικεί η Αζέρικη μειονότητα. Και αυτό παρότι υποτίθεται ότι το Αζερμπαϊτζάν είχε σταματήσει αυτή τη ρητορική που παραπέμπει στη σύντομη περίοδο που πρόεδρός του ήταν ο παντουρκιστής και αντι-ιρανός Αμπουλφάζ Ελτσίμπεϊ, που ανατράπηκε από τον Χεϊντάρ Αλίγιεφ που θα κυβερνήσει έως το 2003 για να τον διαδεχτεί ο γιός του.

Αντίστοιχα, ο Μαχμουνταλί Τσεχρεγκάνι ηγέτης του Κινήματος Εθνικής Αφύπνισης του Νότιου Αζερμπαϊτζάν, που υποστηρίζει την απόσχιση των επαρχιών αυτών από το Ιράν και ο οποίος ήταν για χρόνια μια persona non grata στο Μπακού, πλέον εμφανίζεται στην κρατική τηλεόραση του Αζερμπαϊτζάν και μιλά για την ανάγκη να φτιαχτεί ένα «Μεγάλο Αζερμπαϊτζάν».

Το Ιράν από τη μεριά του έχει υποστηρίξει ότι ήταν ένας Αζέρος από το Μπακού αυτός που συντόνισε την επίθεση σε ένα Σιιτικό τέμενος στο Ιράν στις 26 Οκτωβρίου που στοίχησε τη ζωή σε 15 ανθρώπους. Σε αντίποινα το Αζερμπαϊτζάν συνέλαβε 19 ανθρώπους στις αρχές Νοεμβρίου κατηγορώντας τους για κατασκοπεία υπέρ του Ιράν και για το σχεδιασμό δράσεων ενάντια στην κρατική ασφάλεια.

Παράλληλα, το Αζερμπαϊτζάν προκάλεσε ακόμη περισσότερο το Ιράν ανακοινώνοντας ότι ανοίγει πρεσβεία στο Τελ Αβίβ, συνεχίζοντας την ολοένα και μεγαλύτερη αμυντική συνεργασία του με το Ισραήλ.

Ο ρόλος της Τουρκίας
Από τη μεριά της η Άγκυρα έχει επενδύσει ιδιαίτερα στην προσπάθεια να αναβαθμίσει ακόμη περισσότερο τον Οργανισμό Τουρκογενών Κρατών, που περιλαμβάνει το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, το Κιργιστάν, την Τουρκία και το Ουζμπεκιστάν. Είναι με έναν τρόπο το μεγάλο της άνοιγμα προς την ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ασίας, ενώ ταυτόχρονα δίνει μια ευρύτερη διάσταση στον τουρκικό εθνικισμό και συνάδει με τη συνολικότερη διεκδίκηση ενός ρόλου αναδυόμενης περιφερειακής δύναμης που μπορεί να εκπροσωπεί ένα σύνολο εθνών και κρατών.

Μόνο που αυτό ολοένα και περισσότερο αντιμετωπίζεται ως μία απειλή από το Ιράν που θεωρεί ότι θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει την κατάσταση στα βόρεια, ιδίως από τη στιγμή που εκεί συγκεντρώνονται οι ισχυρές τουρκογενείς μειονότητες. Το Ιράν φοβάται ότι η τουρκική υποστήριξη στο Αζερμπαϊτζάν τροφοδοτεί τις αλυτρωτικές τάσεις του. Άλλωστε, οι Ιρανοί είχαν εξοργιστεί με τον Ερντογάν, ο οποίος επισκεπτόμενος το Μπακού τον Δεκέμβριο του 2020 για να πανηγυρίσει τη νίκη του Αζερμπαϊτζάν επί της Αρμενίας απήγγειλε ένα ποίημα του θρηνούσε τη «διαίρεση» του Αζερμπαϊτζάν και το οποίο θεωρήθηκε ως νομιμοποίηση του αζέρικου αλυτρωτισμού.

Επιπλέον αρκετοί στο Ιράν πιστεύουν ότι η Τουρκία θα προσπαθήσει να αξιοποιήσει σχέδια όπως ο διάδρομος Ζανγκεζούρ για να μπορέσει να υποβαθμίσει τη θέση του Ιράν, παρά την προσπάθεια της Άγκυρας να μιλήσει για μια συνεργασία μεταξύ όλων των χωρών της περιοχής.

Αυτή τη στιγμή το Αζερμπαϊτζάν επικοινωνεί με το Ναχτσιβάν μέσα από το Ιράν, κάτι που αποτελεί και έναν «μοχλό πίεσης» της Τεχεράνης απέναντι στο Μπακού, που θα χαθεί εάν το Αζερμπαϊτζάν έχει απευθείας διάδρομο με το Ναχτσιβάν.

Αλλά και συνολικά το Ιράν ανησυχεί μήπως παρακαμφθεί στις νέες διαδρομές μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Το γεγονός ότι η Τουρκία είναι μια χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ όπως και η πάγια προσπάθεια της Δύσης να προσεγγίσει το Αζερμπαϊτζάν απλώς ενισχύουν τις ιρανικές ανησυχίες.