Το ερώτημα εάν η Ουάσιγκτον γνώριζε ή είχε υποψίες ή ακόμη χειρότερα αν ευνόησε το εκκολαπτόμενο πραξικόπημα της Χούντας των Αθηνών εναντίον του Μακαρίου, και εάν έκανε ότι μπορούσε για να αποτρέψει την παρέμβαση της Χούντας στην Κύπρο, που προσέφερε την αφορμή στην Τουρκία για να εισβάλει στο νησί, συνεχίζει να απασχολεί 45 χρόνια μετά αν και όλο και πιο συχνά έρχονται στο φως ψηφίδες που συνθέτουν τις απαντήσεις…
Στα έγγραφα που έχουν αποχαρακτηριστεί από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το Υπόμνημα του Διευθυντή Γραφείου Πληροφοριών και Ερευνών (Bureau of Intelligence and Research-INR) προς τον Υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ της 10ης Σεπτεμβρίου 1974 επιχειρεί να καταγράψει μετά από εσωτερική έρευνα όλο το πλαίσιο της αντίδρασης των ΗΠΑ, μεσω της κλιμακίων της CIA και των πρεσβειών στην Αθήνα, την Άγκυρα και τη Λευκωσία και να διαπιστωθεί τι έπρεπε να γίνει και δεν έγινε τελικά προκειμένου να αποτραπεί το Πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου.
Και όμως αποδεικνύεται ότι τα μηνύματα υπήρχαν, ορισμένοι διπλωμάτες όπως ο πρέσβης στην Αθήνα Χένρι Τασκα αρνιόταν να κάνει το οτιδήποτε περιορίζει την παρέμβαση των ΗΠΑ σε επαφές με χαμηλόβαθμους διπλωμάτες στο ελληνικό υπουργεί, Εξωτερικών και με «μηνύματα» στον Φαίδωνα Γκιζικη… Οι Αμερικανοί παραδέχονται οι ίδιοι ότι αφέθηκαν να παρακολουθούν την πορεία προς το Πραξικόπημα το οποίο άνοιξε τον ασκό του Αιόλου και σφράγισε οριστικά όχι μονο το μέλλον της Κύπρου αλλά και των ελληνοτουρκικών σχέσεων.
Ο Ιωαννίδης εκλάμβανε την μη αντίδραση των Αμερικανών, ως ενθάρρυνση ή τουλάχιστον ανοχή στην όποια κίνηση του, ενώ πίστευε βλακωδώς ότι οι Τούρκοι δεν θα αντιδρούσαν και θα συμμερίζονταν την αντίληψη του ότι με την απομάκρυνση του Μακαρίου ,έμπαινε ανάχωμα στην σοβιετική επιρροή και ότι δεν είχαν να φοβούνται τίποτε οι Τουρκοκύπριοι…
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ
Υπόμνημα του Διευθυντή του Γραφείου Πληροφοριών και Ερευνών (Hyland) προς τον υπουργό Εξωτερικών Κίσινγκερ 1 Ουάσιγκτον, 10 Σεπτεμβρίου, 1974.
ΚΥΠΡΙΑΚΌ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ POST MORTEM («ΝΕΚΡΟΨΙΑ»)
Επισυνάπτεται η χρονολόγηση που ζητήσατε για σημαντικές αναφορές πληροφοριών και γεγονότων που οδήγησαν στο πραξικόπημα κατά του Μακάριου. Τα συμπεράσματα φαίνεται να είναι:
Μεταξύ περίπου στα μέσα Μαΐου και στα μέσα Ιουνίου, υπήρχε αυξανόμενη ανησυχία στην Ουάσιγκτον εντός του Υπουργείου Εξωτερικών (σε επίπεδο Γραφείου (σ.σ. Ελλαδας) και στην πρεσβεία της Λευκωσίας ότι η αντιπαράθεση μεταξύ Μακαρίου και Αθήνας εξελίσσεται σε επικίνδυνο ρίσκο.
Πριν ληφθεί οποιαδήποτε σημαντική αναφορά της CIA για ένα πιθανό πραξικόπημα με την στηριξη του Ιωαννίδη, το Στειτ Ντιπαρτμεντ συνέστησε στον πρέσβη Τάσκα να γίνει ένα διάβημα στην Αθήνα. — Κατά την περίοδο αυτή, για κάποιο λόγο, η Πρεσβεία της Αθήνας αντιστάθηκε σε οποιαδήποτε προσέγγιση της ελληνικής κυβέρνησης, παρά το γεγονός ότι στις 29 Μαΐου η CIA ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης σκεφτόταν να απομακρύνει τον Μακάριο. — Προφανώς η πρεσβεία έκανε μια χαμηλής σημασίας παρέμβαση στις 17 Ιουνίου στον αρμόδιο του Γραφείου Κύπρου στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος (το Στειτ Ντιπαρτμεντ είχε συναινέσει στη συνέχεια σε μια προσέγγιση χαμηλών τόνων). Υπό το πρίσμα αυτού, είναι εύλογο να αμφισβητήσει κανείς αν ο Ιωαννίδης, ο οποίος έκανε εικασίες ανοικτά για τα διάφορα σχέδια του, [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] εξέλαβε αυτό που θα μπορούσε να έχει ερμηνευθεί ως μια αδύναμη αντίδραση των ΗΠΑ.
Παρ ‘ όλα αυτά, η Πληροφόρηση της επόμενης περιόδου από τις αρχές Ιουλίου ήταν ακανόνιστη και πιθανώς περιλάμβανε κάποια σκόπιμη παραπληροφόρηση από τον Ιωαννίδη. — Στις 19 Ιουνίου, η CIA ανέφερε [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] ότι ο Ιωαννίδης δεν είχε αποφασίσει. – Στις 28 Ιουνίου ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης εργαζόταν σε “σχέδια έκτακτης ανάγκης” εαν ο Μακάριος εξωθούσε σε αναμέτρηση.
—Στις 3 Ιουλίου, [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα], ισχυρίστηκε ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει ενάντια στην ανάληψη δράσης για την απομάκρυνση του Μακάριου (SIC). Εν τω μεταξύ: — Στις 29 Ιουνίου το Στειτ Ντιπαρτμεντ ανέθεσε στην Αθήνα να ενημερώσει τον Ιωαννίδη ότι οι ΗΠΑ θα εναντιώνονται σθεναρά σε οποιαδήποτε προσπάθεια για την απομάκρυνση του Μακάριου. — Την 1η Ιουλίου ο Τάσκα αντιτάχθηκε σε αυτό το διάβημα. — Ωστόσο, ο Τάσκα μίλησε με τον Έλληνα Πρόεδρο Γκιζίκη και εξέφρασε την ικανοποίησή του για την επανάληψη εκ μέρους του Γκιζικη της προσήλωσης της Ελλάδας στις διακοινοτικές συνομιλίες.
Στην άμεση προ-πραξικοπηματική περίοδο, η Πληροφόρηση εξακολούθησε να είναι ασαφής. [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] Η CIA [λιγότερο από 1 γραμμή που δεν αποχαρακτηρίστηκε] στις 12 Ιουλίου ανέφερε ότι ο Ιωαννίδης αντιλήφθηκε ότι η απομάκρυνση του Μακάριου θα οδηγούσε σε υπερβολικά εκρηκτικές προεκτάσεις ώστε να εξασφαλίσει την επιτυχία (αυτό δεν ελήφθη μέχρι τις 15 Ιουλίου).
Από την άλλη πλευρά, υπήρχε επαρκής ανησυχία στο Στειτ Ντιπάρτμεντ και στη Λευκωσία, η οποία οδήγησε στις συζητήσεις του πρέσβη Ντέιβις με τον Μακάριο στις 12 Ιουλίου, στις οποίες είπε στον Αρχιεπίσκοπο ότι (1) είχαμε ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση ότι η προσφυγή στη βία θα επιδεινώσει τα προβλήματα της Κύπρου και (2) ότι η ελληνική κυβέρνηση γνώριζε για την αντίθεση των ΗΠΑ σε δραστηριότητες που είχαν την τάση να απειλούν τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο.
(Σχόλιο: μπορεί κανείς μόνο να εικάσει αν αυτή η πληροφορία που διαβιβάστηκε στον Μακάριο στις 12 Ιουλίου ήταν πολύ καθησυχαστική, καθώς στην πραγματικότητα είχαμε περιορισμένες και χαμηλότερες παρεμβάσεις στην Αθήνα.) Δεν μπορεί κανείς να συμπεράνει από τη συνημμένη έρευνα ότι είχαμε αυτό που θα μπορούσε να αποκαλείται “προειδοποίηση” ενός επικείμενου πραξικοπήματος. Αυτό που κάναμε ήταν αρκετά «μηνύματα καταιγίδας» για να εγγυηθούμε κάποια διπλωματική δράση -η οποία, εκ των υστέρων, φαίνεται να ήταν αδύναμη και μη αποφασιστική. Έτσι, είναι πιθανό στην Αθήνα η πολιτική μας να ερμηνεύθηκε ως φαινομενική συναίνεση στα σχέδια του Ιωαννίδη, ειδικά αφού η Ελληνική χούντα δεν μπορούσε να γνωρίζει τα διαφορα πέρα δώθε μεταξυ του Στειτ Ντιπαρτμεντ και της Πρεσβείας. [2 παράγραφοι (13 γραμμές) μη αποχαρακτηρισμένα]
Η ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ 15 ΙΟΥΛΙΟΥ
Αυξανόμενη ένταση
Οι μακροχρόνιες διαφορές μεταξύ Αθηνών και Μακάριου έγιναν οξείες μετά την αρπαγή της εξουσίας από τον Ιωαννίδη τον Νοέμβριο του 1973. Ο Ιωαννίδης θεωρούσε τον Μακάριο υπερεξαρτώμενο από την υποστήριξη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κύπρου και επικίνδυνα ευγνώμονα στην ΕΣΣΔ. Επιπλέον, απογοητεύτηκε από την ανεξαρτησία του Μακάριου από την επιρροή της Αθήνας και από την αδυναμία του να επηρεάσει τις πολιτικές της Λευκωσίας, ιδίως στο πλαίσιο του διακοινοτικών προβλημάτων. [Σελίδα 489]
Μετά το θάνατο του στρατηγού Γρίβα τον Ιανουάριο, ο Ιωαννίδης ξεκίνησε εκστρατεία για να αποκτήσει τον έλεγχο της τρομοκρατικής οργάνωσης EOKA Β’ του Γρίβα, χρησιμοποιώντας την Εθνοφρουρά της Κύπρου με επικεφαλής αξιωματικούς αποσπασμένους από τον ελληνικό Στρατό. Από την πλευρά του, ο Μακάριος θεωρούσε από καιρό την Εθνοφρουρά ως μια εστία ανατροπής εντελώς υποτακτική στην Αθήνα και μια δύναμη που πρέπει να φοβάται.
Είχε σχηματίσει τη Μονάδα Τακτικής Εφεδρείας ως φύλακα του Προεδρικού πιστή στο πρόσωπο του. Καθώς αυξήθηκε η βία της EOKA Β’, ήταν απασχολημένος με την επέκταση και εξοπλισμό της Μονάδας, αλλά θα πρέπει να γνώριζε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να σταθεί απέναντι στην εθνική φρουρά των 10.000 ανδρών.
Η ένταση έφτασε στο αποκορύφωμα στις αρχές Μαΐου όταν οι αντάρτες της EOKA Β’ έκλεψαν όπλα από ένα οπλοστάσιο της Εθνικής Φρουράς με πιθανή συνενοχή των αξιωματικών της Εθνικής Φρουράς. Σε επιστολή του προς τον Έλληνα Υπουργό Εξωτερικών Τετενέ, ο Μακάριος διαμαρτυρήθηκε για τις Αντι-Μακαριακές δραστηριότητες από την Εθνικη Φρουρά. Μέχρι τα μέσα Μαΐου η πορεία σύγκρουσης είχε οριστεί. Εξέταση του Διαβήματος των ΗΠΑ Στις 17 Μαΐου το Στέιτ Ντιπαρτμεντ πρότεινε (103030)3 η Αθήνα να προσεγγίσει τους Έλληνες ηγέτες, συμπεριλαμβανομένου του Ιωαννίδη, για να μεταφέρει την ανησυχία των ΗΠΑ για τα γεγονότα στην Κύπρο.
Η Αθήνα (3121)4 στις 24 Μαΐου εισηγήθηκε εναντίον ενός τέτοιου Διαβήματος γιατι — Ο υπουργός Εξωτερικών Τετενές είχε καταγγείλει την κλοπή όπλων · — Ως πιστός αντι-κομμουνιστής που βλέπει τον Μακάριο τόσο χαλαρό προς τις κομμουνιστικές δραστηριότητες στο νησί, ο Ιωαννίδης θα αντιδρούσε αρνητικά. — Η ελληνική κυβέρνηση δεν αναμενόταν να αναλάβει δράση κατά των δραστηριοτήτων της Εθνικής Φρουράς ή της EOKA Β’, εκτός εάν η κυπριακή κυβέρνηση έπαιρνε αποστάσεις απο την Αριστερή στηριξη και διέλυε τις ένοπλες ομάδες της·
— Το διάβημα θα ήταν πρόωρο, διότι η ελληνικη κυβέρνηση φαινόταν να επανεξετάζει τον ρόλο της Εθνικής Φρουράς στην Κύπρο · — Η άμεση προσέγγιση του Ιωαννίδη περιείχε κινδύνους που θα μπορούσαν να επηρεάσουν αρνητικά τα συμφέροντα ασφαλείας των ΗΠΑ στην Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, η πρεσβεία της Λευκωσίας (1002)5 στις 29 Μαΐου ενέκρινε μια πρώιμη προσέγγιση της στρατιωτικής και μη στρατιωτικής Ελληνικής ηγεσίας, υποστηρίζοντας ότι η εμπλοκή της Εθνικής Φρουράς σε μια κίνηση της EOKA Β’ για την ανατροπή του Μακάριου θα είχε ως αποτέλεσμα μια ισχυρή τουρκική αντίδραση.
Στις 29 Μαΐου ο Ιωαννιδης [μη αποχαρακτηρισμένα] CIA [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] ότι [σελίδα 490]
— Η Ελλάδα ήταν ικανή να απομακρύνει τον Μακάριο με μικρή αιματοχυσία και ένιωσε ότι η Τουρκία θα συναινούσε σιωπηλά σε ένα τέτοιο πραξικόπημα.
— Ωστόσο, πίστευε ότι η παραμονή του Μακαρίου στην θεση του, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, ήταν προς το εθνικό συμφέρον της Ελλάδας. Είπε ότι δεν είχε λάβει απόφαση για την πολιτική της Ελλάδας προς την Κύπρο, αλλά προσέθεσε ότι μακροπρόθεσμα ο Μακάριος δεν θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Ελλάδας, επειδή οδηγούσε οριστικά την Κύπρο στις σοβιετικές αγκάλες. – Θα μπορούσε είτε να τραβήξει τα ελληνικά στρατεύματα έξω από την Κύπρο και να αφήσει τον Μακάριο να υπερασπιστεί τον εαυτό του ή να τον ανατρέψει, αλλά και οι δύο επιλογές ήταν δυσάρεστες και εξαιρετικά επικίνδυνες. Στις 31 Μαΐου η πρεσβεία Αθηνών (3289)6 επανέλαβε τις επιφυλάξεις της σε ένα διάβημα των ΗΠΑ, ισχυριζόμενη ότι άλλα θέματα στις Ελληνοαμερικανικές σχέσεις και η διαμάχη για το Αιγαίο συνηγορούν εναντίον της αμερικανικής εμπλοκής στην ένταση μεταξύ της Αθήνας και της Λευκωσίας..
Η Αθήνα εκτίμησε ότι δεν ήταν τόσο σημαντικό όσο να διακινδυνεύσει δράση στην Κύπρο που θα μπορούσε να κλιμακωθεί επικίνδυνα. Ανέφερε ότι, σε κάθε περίπτωση, οι πρωτοβουλίες θα πρέπει να ανήκουν στα συμβαλλόμενα μέρη στις συμφωνίες Λονδίνου-Ζυρίχης. Στις 8 Ιουνίου το Στειτ Ντιπαρτμεντ απάντησε (121776)7 στις απόψεις των πρεσβειών Αθηνών και Λευκωσίας ενημερώνοντας την Αθήνα ότι συνεχίζει «η αίσθηση ότι κάποια έκφραση των ανησυχιών των ΗΠΑ σε χαμηλό επιπεδο στην Ελληνική κυβέρνηση είναι επιθυμητή, αλλά αφήνουμε αυτό το θέμα στη διακριτική σας ευχέρεια».
Στις 13 Ιουνίου η Αθήνα ανέφερε ότι ήγειρε τις ανησυχίες που περιείχε το τηλεγράφημα του Στειτ Ντιπαρτμεντ της 17ης Μαΐου με τον υπεύθυνο Γραφείου για θέματα Κύπρου στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος. Ο Μακάριος ετοιμάζεται. Μέχρι τα τέλη Μαΐου ξεκινήσαμε να λαμβάνουμε πληροφορίες για τα σχέδια του Μακαρίου για τη δραστική μείωση της Εθνικής Φρουράς και την απέλαση Ελλήνων αξιωματικών. Κατά τη διάρκεια του Ιουνίου ο Μακάριος ενέτεινε τις δημόσιες επιθέσεις του στην Εθνική Φρουρά και υποσχέθηκε να καθαρίσει το σώμα.
Εν τω μεταξύ, η βία στο νησί συνεχίστηκε αμείωτη και η πρεσβεία της Λευκωσίας ανέφερε ότι η εκστρατεία του Μακάριου κατά της Εθνικής Φρουράς δεν είχε λάβει ευρεία λαϊκή υποστήριξη. Πολλοί Κύπριοι ένιωσαν ότι η Εθνική Φρουρά ήταν ένα απαραίτητο αντίβαρο στις φιλοδοξίες της Αριστεράς και απαραίτητη σε μια αντιπαράθεση με τους Τούρκους.
Στις 17 Ιουνίου η πρεσβεία της Λευκωσίας (1153)8 πρότεινε, οι ΗΠΑ χωρις να προωθήσουν την προσπάθεια του Μακαρίου να ελέγξει την Εθνική Φρουρά, να συνεχίσουν τις προσπάθειες για να πείσουν την Αθήνα ότι η ανατροπή του Μακάριου θα δημιουργούσε αστάθεια. [Σελίδα 491] Στις 19 Ιουνίου ο Ιωαννίδης [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] CIA [λιγότερο από 1 γραμμή δεν αποχαρακτηρισμένα] ότι
— Δεν είχε αποφασίσει για το αν θα αποτραβηχθεί εντελως απο την Κυπρο ή θα βγάλει τον Μακάριο και στη συνέχεια θα ασχοληθεί απευθείας με την Τουρκία για το μέλλον του νησιού. Πίστευε ότι ο Μακάριος είχε επιλέξει αυτή την περίοδο ελληνοτουρκικής έντασης στο Αιγαίο για να εδραιώσει τη δύναμή του και να καταστρέψει την ελληνική επιρροή στην Κύπρο. “Οι Τούρκοι θα συμφωνήσουν στην απομάκρυνση του εχθρού τους, Μακάριου,” αλλά αν όχι, θα προτείνει μια ολοκληρωμένη συμφωνία για την επίλυση όλων των εκκρεμών προβλημάτων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι όροι του προέβλεπαν τουρκική συνθηκολόγηση στην Κύπρο και στο Αιγαίο.
— Αισθάνθηκε ότι το μόνο σημαντικό εμπόδιο για μια συμφωνία κατά μήκος αυτών των γραμμών θα ήταν η αβέβαιη αντίδραση της ΕΣΣΔ. —
Υποπτευόταν ότι οι ΗΠΑ θα ευνοήσουν μια Ελληνοτουρκική συμφωνία που θα άρει όλα τα σημεία τριβής. Στις 24 Ιουνίου ο Τασκα (Αθήνα 3936)9 εξέφρασε αυξανόμενη ανησυχία για την εξελισσόμενη κρίση στην Κύπρο. Θεωρούσε πιθανό ότι το αρχικό στάδιο της μετωπικής σύγκρουσης μεταξύ Μακαρίου και Ιωαννίδη είχε αρχίσει. Συνέχισε να αντιτίθεται σε ένα διάβημα των ΗΠΑ στην Αθήνα, σημειώνοντας ότι αυτό θα φαινόταν να αμφισβητεί την προαναγγελθείσα ελληνική πολιτική υποστήριξης για τις διακοινοτικές συνομιλίες και την αντίθεση σε όλες τις βιαιοπραγίες στην Κύπρο.
Αντίθετα, ο Τάσκα συνέστησε αμερικανικές παρεμβάσεις στους γενικούς γραμματείς του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ για να τους ενθαρρύνουν να εργαστούν απευθείας με τους υπογράφοντες τις Συνθήκες Λονδίνου-Ζυρίχης. Στις 25 Ιουνίου η πρεσβεία Άγκυρας (5012)10 συμφώνησε ολόψυχα με τη σύσταση του Τάσκα. Συμφωνώντας με τη σοβαρότητα της κατάστασης όπως τέθηκε από τον Τάσκα και ότι ένα επίσημο διάβημα των ΗΠΑ δεν ήταν επιθυμητό εκείνη την στιγμη, η πρεσβεία Λευκωσίας (1224)11 ενημέρωσε στις 27 Ιουνίου ότι η αντιπαράθεση του Μακάριου ήταν με τον Ιωαννίδη και την Εθνική Φρουρά και όχι με την EOKA Β’.
Η Λευκωσία αισθάνθηκε ότι η Άγκυρα ήταν πιθανό να αντιδράσει γρήγορα σε ένα “πραξικόπημα για την Ενωση»”. Η πρεσβεία πρότεινε, ο πρέσβης Ντέιβις να προειδοποιήσει τον Μακάριο για τους κινδύνους της αντιπαράθεσης στην αρχική συνάντησή τους και τόνισε ότι “πρεπει να πιαστεί”( να έρθουν σε επαφή) και ο Ιωαννίδης, προσθέτοντας ότι “κάθε βοήθεια που μπορει να προσφέρει το ΝΑΤΟ είναι καλή, αλλά αναρωτιόμαστε αν ο Luns έχει όλα τα επιχειρήματα στα χέρια του ” Η CIA ανέφερε την 28η Ιουνίου [λιγότερο από 1 γραμμή χωρίς αποχαρακτηρισμένα] ότι ο Ιωαννίδης [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] θα συνεχίσει να αναλαμβάνει δράση για να ανατρέψει τις τακτικές κινήσεις του Μακάριου ενώ αναπτύσσει με τους συμβούλους του ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης εαν εξωθήσει ο Μακάριος την Ελλαδα σε μια κατασταση αντιπαράθεσης..
Στο Δελτιο (NID) της 29ης Ιουνίου, η CIA επεσήμανε ότι ο Ιωαννίδης είχε προκαταλάβει την προηγούμενη εβδομάδα σχετικά με τη δυνατότητα απομάκρυνσης του Μακάριου και τη σύναψη μιας «συνολικής» συμφωνίας με την Άγκυρα, αλλά θεωρούσε ότι μια τέτοια κίνηση ήταν επικίνδυνη και ήταν απίθανο να το επιχειρήσει σύντομα εκτός εάν ο Μακάριος πίεζε πάρα πολύ το ζήτημα της Εθνικής Φρουράς. Στις 29 Ιουνίου, σε ένα φόντο όλο και πιο αιχμηρά διαβήματα μεταξύ Λευκωσίας και Αθήνας σχετικά με την Εθνική Φρουρά, το Στειτ Ντιπαρτμεντ (141500)12 έδωσε εντολή στον πρεσβευτή Τάσκα να ενημερώσει τον Ιωαννίδη ότι οι ΗΠΑ θα ήταν σθεναρά αντίθετοι σε κάθε προσπάθεια να απομακρύνει τον Μακάριο από την εξουσία με βίαια μέσα.
Ο Τάσκα στην απάντησή του την 1η Ιουλίου (4179)13 εναντιώθηκε σε ένα τέτοιο διάβημα και συνέστησε να περιμένει μέχρι ο πρέσβης Ντέιβις να μπορέσει να δώσει μια αξιολόγηση μετά τις αρχικές επαφές του με τον Μακάριο και άλλους Κυπρίους.
Υποστήριξε ότι — η Ελληνική κυβέρνηση είχε πλήρη επίγνωση της αντίθεσης των ΗΠΑ εναντίον κάθε προσφυγής σε βία και υποστηρίζουν ειρηνική λυση στο Κυπριακό προβλημα μεσω δικοινοτικών συνομιλίων. — είχε εκφράσει αυτή τη θέση των ΗΠΑ την προηγούμενη εβδομάδα στον Αρχιεπίσκοπο Σεραφείμ, ο οποίος είναι κοντά στον Πρόεδρο Γκίζικη και τον Ιωαννίδη · – θα αναφερθεί και πάλι στο ενδιαφέρον μας για μια ειρηνική διευθέτηση», όταν θα έβλεπε τον Γκιζικη την επόμενη ημέρα.
Στη συνέχεια, ο πρέσβης Τάσκα ανέφερε (4254)14 ότι στη συζήτησή του της 2ας Ιουλίου με τον Γκίζικη εξέφρασε την ικανοποίησή του για την επανάληψη της σύνδεσης της Ελλάδας με τις διακοινοτικές συνομιλίες και την αντίθεση στη βία. Ένιωσε ότι η συζήτησή του θα αναφέρονταν στον Ιωαννίδη. Δεν στάλθηκαν επιπλέον οδηγίες στην Αθήνα, αλλά στις επόμενες ημέρες οι υπάλληλοι του Στειτ Ντιπαρτμεντ ήταν σε τηλεφωνική επικοινωνία με την πρεσβεία της Αθήνας για συγκεκριμένες πληροφορίες σχετικά με το πώς η θέση των ΗΠΑ είχε μεταφερθεί στους Έλληνες ηγέτες. Με το τηλεγράφημα της 11ης Ιουλίου (4378)15 η πρεσβεία της Αθήνας δήλωσε ότι εκτός από τις επαφές του Τάσκα, που σημειώθηκαν παραπάνω, άλλα στοιχεία της Πρεσβείας είχαν “χρησιμοποιήσει τα δικά τους κανάλια για να μεταφέρουν τη θέση των ΗΠΑ ενάντια σε οποιοδήποτε καταφύγιο στη βία στην Κύπρο
“. Η πρεσβεία πρόσθεσε πληροφορίες της CIA ότι οταν έμαθε ο Ιωαννίδης την συνάντηση του Τάσκα με τον Γκίζικη, ο Ιωαννίδης ανέφερε ότι η «πολιτική γραμμη του Τάσκα σχετικά με την Κύπρο και την διαμάχη στο Αιγαίο ηταν ιδιαίτερα ευχάριστη». [Σελίδα 493] [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] Η CIA [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] δήλωσε στις 3 Ιουλίου ότι ο Ιωαννίδης είχε αποφασίσει, προς το παρόν, εναντιον της ανάληψης δράσης για την απομάκρυνση του Μακαρίου λόγω — της αβεβαιότητας της Σοβιετικής αντίδρασης και — του φόβου οτι η Τουρκια μπορεί να παρερμηνεύσει την κίνηση. Στις 2 Ιουλίου ο Μακάριος έγραψε στον Γκίζικη ανακοινώνοντας επισήμως το σχέδιό του να μειώσει δραστικά την Εθνική Φρουρά και να απαιτήσει την ανάκληση των Ελλήνων αξιωματικών . Ο Μακάριος δημοσίευσε το περιεχόμενο της επιστολής.
Την ημέρα εκείνη, η INR σχολίασε στη Σύνοψη του Υπουργού ότι η απόφαση του Μακάριου να απελάσει πάνω από 90 τοις εκατό των αξιωματικών της Ελλαδας θα οδηγήσει σε αντιπαράθεση με το καθεστώς του Ιωαννίδη. Στις 5 Ιουλίου [λιγότερο από 1 γραμμή δεν αποχαρακτηρισμένα] η CIA [λιγότερο από 1 γραμμή χωρίς αποχαρακτηρισμένα] ανέφερε ότι ο πρωθυπουργός Ανδρουτσόπουλος δήλωσε ότι η Αθήνα θα επιχειρήσει να πείσει τον Μακάριο να αναβάλει τα σχέδιά του. Ο τόνος του Ανδρουτσόπουλου ήταν συμβιβαστικός. Στο NID της 8ης Ιουλίου η CIA εκτίμησε ότι η Ελληνική κυβερνηση θα προσπαθούσε να καθυστερήσει τις απόπειρες του Μακάριου να μειώσει τον αριθμό των Ελληνων αξιωματικών και έτσι να εξαγοράσει χρόνο. Στη Σύνοψη του Υπουργου της 7ης Ιουλίου το INR πιστεύει ότι ο Μακάριος ήταν πιθανό να αισθανθεί ότι το επιχείρημα της Αθήνας ότι δεν συμμορφώθηκε άμεσα με το αίτημά του να απομακρυνθούν οι αξιωματικοί ήταν απλώς τέχνασμα για να κρατηθούν οι ελληνικές δυνάμεις στο νησί.
Σύμφωνα με το σχόλιο του INR, οι υποψίες του θα ενισχυθούν από τον ισχυρισμό της Αθήνας ότι δεν θα μπορούσε να ελέγξει τις δραστηριότητες εναντίον του Μακαρίου απο Έλληνες πολίτες. Στις 5 Ιουλίου ο Τετενες και οι δύο επόμενοι ανώτεροι αξιωματούχοι του Υπουργείου Εξωτερικών παραιτήθηκαν. Η CIA είχε αναφέρει στις 21 Ιουνίου [κομμάτια του εγγράφου δεν είναι αποχαρακτηρισμένα]16 ότι ο Τετενες είχε παροτρύνει μια συμβιβαστική στάση προς τον Μακάριο, και η παραίτηση μπορεί να είχε ξεπεράσει την αποτυχία του να αποτρέψει τον Ιωαννιδη απο την δράση. Σε συζήτηση με τον αναπληρωτή βοηθό Υπουργό Stabler στις 9 Ιουλίου (150100)17 ο Κύπριος πρεσβευτής Δημητρίου αναφέρθηκε στην επιστολή του Μακαρίου και παρατήρησε οτι η Ελλάδα “δεν θα καθίσει με σταυρωμένα χέρια”. Υπέθεσε ότι η Αθήνα μπορεί να αποσύρει εντελώς την Εθνική Φρουρά και να ανακαλέσει τον Πρέσβη της. [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα]
Η CIA [λιγότερο από 1 γραμμή που δεν αποχαρακτηρίστηκε] ανέφερε στις 11 Ιουλίου ότι η απάντηση του Μακάριου στο αίτημα του Ανδρουτσόπουλου για καθυστέρηση στην εφαρμογή των σχεδίων του Αρχιεπισκόπου για την Εθνική Φρουρά ήταν αρνητική. Ο Ανδρουτσόπουλος είπε ότι πρέπει να αποφευχθούν οι ακρότητες και επιδιωχθεί ένας συμβιβασμός. Στο NID της 11ης Ιουλίου η CIA δήλωσε ότι δεν μπορεί να αποκλειστεί η απόπειρα της ελληνικής χούντας να απομακρυνει τον Μακάριο. [Σελίδα 494]
Στις 11 Ιουλίου, αντιδρώντας στην πρόταση της Λευκωσίας της 27ης Ιουνίου, το Στέιτ Ντιπαρτμεντ ανέθεσε (150449)18 στον πρέσβη Ντέιβις να σχολιάσει τα εξής σε προγραμματισμένη συνάντηση με τον Μακάριο, εάν θα επρεπε να εγείρει το θέμα των σχέσεων Ελλάδας-Κύπρου: — Οι ΗΠΑ ενημέρωσαν την Ελληνική κυβέρνηση ότι η βία θα επιδείνωνε τα προβλήματα της Κύπρου · — η Ελληνική κυβέρνηση γνωρίζει την αντίθεση των ΗΠΑ σε δραστηριότητες που τείνουν να απειλούν τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο, τις ειρηνικές σχέσεις μεταξύ των συμμάχων μας και το ενιαίο, κυρίαρχο και ανεξάρτητο καθεστώς της Κύπρου · — Οι ΗΠΑ ελπίζουν ότι τα θέματα μεταξύ Κύπρου και Ελλάδας μπορούν να επιλυθούν με τρόπο που να συνάδει με την κυριαρχία, την ανεξαρτησία και την ασφάλεια της Κύπρου και με τα συμφέροντα της σταθερότητας στην περιοχή.
Ο Ντέιβις μετέφερε αυτές τις πληροφορίες στον Μακάριο στις 12 Ιουλίου. Την ίδια ημέρα [λιγότερο από 1 γραμμή χωρίς αποχαρακτηρισμένα] η CIA [λιγότερο από 1 γραμμή δεν αποχαρακτηρισμένα] ανέφερε τη δήλωση ενός σοβιετικού διπλωμάτη στην Αθήνα ότι ένα ισχυρό σοβιετικό διάβημα θα σταλεί στην Ελληνική κυβέρνηση προειδοποιώντας εναντίον της παρέμβασης σητν Κύπρο. Στις 13 Ιουλίου στη Σύνοψη του Υπουργού το INR αναφέρθηκε ότι από τότε που έλαβε την επιστολή του Μακαρίου που απαιτούσε την ανάκληση των περισσοτέρων Ελλήνων αξιωματικών , η Αθήνα αντέδρασε ήπια, αλλά το καθεστώς του Ιωαννίδη ήταν ικανό για την απόπειρα απομάκρυνσης του Μακάριου.
Πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από [λιγότερο από 1 γραμμή χωρίς αποχαρακτηρισμένα] CIA [λιγότερο από 1 γραμμή χωρίς αποχαρακτηρισμένα] στις 12 Ιουλίου, που ελήφθησαν στο Στέιτ Ντιπαρτμεντ στις 15 Ιουλίου, ισχυρίζονταν ότι ο Ιωαννίδης ένιωσε ότι η απομάκρυνση του Μακάριου αυτή τη στιγμή θα οδηγούσε σε επιπτώσεις πολύ εκρηκτικές ώστε να διασφαλίζουν την επιτυχία.
Ο Ιωαννίδης πρόσθεσε ότι στις 12 Ιουλίου θα διαταχθεί μείωση 100 Ελληνων αξιωματικών απο την Εθνική Φρουρά. Όπως προκύπτει από τα πρακτικά, υπήρχε άφθονη Πληροφόρηση πριν από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου για την αυξηση της έντασης που αναπτύσσεται μεταξύ της Ελληνικής και της Κυπριακής κυβέρνησης. Αν και πολλά από αυτά ήταν αντικρουόμενα, και ακόμη και σκόπιμα παραπλανητικά, το βάρος των αποδεικτικών στοιχείων έδειξε μια επικείμενη άμεση κίνηση του Ιωαννίδη κατά του Μακάριου .
Ο Ιωαννίδης μπορεί κάλλιστα να έχει διαβάσει στις προειδοποιήσεις των ΗΠΑ, που του ειχαν φθάσει την πρωταρχική ανησυχία για την διακοινοτική βία. (Σύμφωνα με μια CIA [λιγότερο από 1 γραμμή μη αποχαρακτηρισμένα] [TDFIBDB – 315/06765 – 74],19 oταν ερωτήθηκε αμέσως μετά το πραξικόπημα για την ξένη αντίδραση, ο Ιωαννίδης απάντησε: «οι Αμερικανοί είναι εντάξει») Θα μπορούσε να είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είχε ελευθερία κινήσεών( “he had a free hand”), στο βαθμό που οι Ηνωμένες Πολιτείες ανησυχούν, εφόσον η αρχική κίνηση του ηταν ενδοελληνική. Πράγματι, αμέσως μετά το πραξικόπημα στις 15 Ιουλίου, η κυβέρνηση Σαμψών προσπαθούσε να καθησυχάσει την τουρκοκυπριακή κοινότητα. [Σελίδα 495]
Μπορεί να είναι σχετικό να επισημάνουμε ότι κατά τη διάρκεια των μηνών της άνοιξης και νωρίς το καλοκαίρι η προσοχή μας εστιάσθηκε στη διαφωνία του Αιγαίου ως η αρένα που θα αναφλεγόταν πιο εύκολα στις ελληνοτουρκικές εχθροπραξίες. Αν και θεωρήσαμε ότι η Κύπρος θα παρασύρονταν αναπόφευκτα σε μια τέτοια σύγκρουση, ήμασταν λιγότερο βέβαιοι ότι η Κύπρος θα ήταν το σημείο ανάφλεξης. Ίσως κατά συνέπεια, οι ευαισθησίες μας για τα γεγονότα που σχετίζονται με την Κύπρο ήταν λιγότερο έντονες από ό,τι θα έπρεπε. Ωστόσο, σημειώνεται οτι ο Μακάριος συμμερίσθηκε την συλλογιστική μας. Αναμφίβολα αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ευκαιρία που θεωρούσε ότι θα ήταν η ενασχόληση του Ιωαννιδη με την Τουρκία για να διεκδικήσει τον έλεγχο της Εθνικής Φρουράς. Υπολόγισε λάθος μόνο ότι υπερεκτίμησε την κατανόηση απο τον Ιωαννιδη των τουρκικών επιταγών .
INR : Bureau of Intelligence and Research’s NID (CIA) : National Intelligence Daily
