Πως να μπλοκάρουμε τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί

Από τριακονταετίας ασχολούμαι με το τέμενος Βαγιαζήτ (1) του Διδυμότειχου. Το πιο αρχαίο, λαμπρό και μεγάλο σουλτανικό τζαμί στην Ευρώπη, σε μια πόλη η οποία εκτός από πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους διατέλεσε επίσης και πρωτεύουσα των Οθωμανών.

Ο λόγος της εμπλοκής μου οφείλεται σε μια ιδέα που είχα (2), να υιοθετηθεί το εν λόγω τζαμί από κοινού με την Αγία Σοφία -ως τα δυο μεγάλα μνημεία της Θράκης- από την UNESCO και να προχωρήσουν με βάση ένα κοινό Ευρωπαϊκό πρόγραμμα ταυτόχρονα οι εργασίες άρσης των υφιστάμενων ετοιμορροπιών αναστηλώσεων, αποκατάστασης αστοχιών σε δομικά στοιχεία φερόντων σκελετών κλπ.

Το εάν η ένα προς επτά, αναλογία έκτασης, προϋποθέτει και αντίστοιχες δαπάνες, δεν είναι εκεί το πρόβλημα. Αντίθετα.

Ναι μεν μπορεί το τέμενος Βαγιαζήτ να μην έχει υποστεί τις βεβηλώσεις που γνώρισε το καύχημα της ενιαίας χριστιανοσύνης στην Κωνσταντινούπολη, από τα περιβάλλοντα σύμβολα αιχμαλωσίας των τεσσάρων μιναρέδων, μέχρι τις εσωτερικές του παραχαράξεις, όμως και η δική μας χώρα δεν έπραξε όσα όφειλε υπέρ του σημαντικού αυτού μνημείου που βρίσκεται μέσα στην επικράτειά της.

Στην ουσία το άφησε να ρημάξει. Δεν την τιμούν τα προ της πυρκαγιάς σιδηρά ικριώματα στο εσωτερικό που το καθιστούσαν μη επισκέψιμο ούτε οι μουσαμάδες της στέγης που πριν καούν και αυτοί είχαν αντικαταστήσει την προ έξη αιώνων καλλιτεχνική στέγη συνδυασμού μολυβιού με κασσίτερο που αντανακλούσαν τα χρώματα του φωτός. Πολύ περισσότερο δεν τιμά την Ελλάδα η προ τριών ετών εξ αμελείας πυρκαγιά, που το κατέκαψε, αφήνοντάς το περίπου ως καρά γιαπί.

Χάρηκα για το ότι ο εν τοις ΗΠΑ διεθνής οργανισμός της Αrchnet.org για τα Ισλαμικά μνημεία όλου του πλανήτη, που εποπτεύεται από τα πανεπιστήμια των Harvard και MIT, συμπεριέλαβε το 2005 στον υπομνηματισμό του για το τζαμί του Διδυμότειχου, την εργασία μου του ίδιου χρόνου σχετικά με την προσθήκη το 1913 δεύτερου εξώστη (βλ. PDF) στο μιναρέ, και τα της συμβολικής αρχιτεκτονικής, καθώς και το ρόλο που έπαιξε ο τότε αντισυνταγματάρχης Κεμάλ σε αυτά.

Και ναι μεν μπορεί να μη χαίρομαι που οι ημεδαπές επίσημες και μη ηλεκτρονικές πηγές, εισήγαγαν πολύ αργότερα τα του συγκεκριμένου μιναρέ από τις ΗΠΑ, χωρίς βέβαια να σκαμπάζουν κάτι γι αυτόν, όμως με αποζημιώνει η περαιτέρω εξοικείωση με το ίδιο μνημείο, που συνέχισε να με απασχολεί.

Ο λόγος για ένα δεύτερο και πιο σημαντικό βήμα που έρχομαι να κάνω σήμερα, με αφορμή την επικείμενη συνεδρίαση του Τουρκικού Συμβουλίου Επικρατείας για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Έστω και αν πρόκειται για προσχηματική γνωμάτευση ή ακόμη και για μια προειλημμένη απόφαση του Ερντογάν, όταν ταυτόχρονα αντί των βεβηλώσεων, κάνει λόγο για καλλωπισμό (!) Ένας παραμορφωτής που μεταξύ άλλων εκθειάζει τη μετατροπή του πιο μεγάλου εκκλησιαστικού και αρχιτεκτονικού κοσμήματος του πλανήτη, στο πιο μεγάλο αυθαίρετο, επίσης παγκόσμιο.

Αν αποδεχθεί πάντως την σημερινή πρόταση, δεν θα ξαναπεί ότι δεν υπάρχει έστω ένας τόπος λατρείας του Ισλάμ στην Ελλάδα. Γιατί θα υπάρχει και μάλιστα με ένα ιδιαίτερα μεγάλο ιστορικό και πολιτισμικό φορτίο. Ένα πέτρινο εργοστάσιο που αν έρθει και δει με τρόπο τις γωνίες στους τοίχους του από λαξευτές λιθοδομές, είναι σαν τσάκισες σε φρεσκοσιδερωμένο παντελόνι, που δεν χάνουν ούτε χιλιοστό.

Μπορεί να πάρει κάποιους χρόνους η ενασχόληση της UNESCO, όπως επίσης και η εξεύρεση των αναγκαίων κονδυλίων για την αποκατάσταση των δύο αυτών μεγάλων μνημείων της Θράκης, όμως θα έχει μεγάλο, όπως έλεγα, ιστορικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον.

Ήδη ένας φίλος μου, ο Γιάννης Κουκάκης από το Διδυμότειχο, ο οποίος διαμένει στο Παρίσι και παλιότερα επί Μπούτρος Γκάλι είχε ασχοληθεί με το θέμα αυτό, αμέσως μετά από την πυρκαγιά, επικοινώνησε μαζί μου, και πιστεύω ότι είναι δική του δουλειά το γεγονός ότι γνωστοί διεθνώς Έλληνες ζωγράφοι, αν και ορθόδοξοι, προσφέρονται να συνδράμουν δωρεάν με το έργο τους για το εν λόγω τέμενος, όσο διάστημα και αν χρειαστεί. Ας μην επεκταθώ στα περί τουρισμού κλπ.

Κατά τα άλλα, μετά από το πέρας των απαιτούμενων εργασιών, η μεν Αγία Σοφία θα λειτουργεί ως Χριστιανική Εκκλησία, με όλα τα οικεία της θέσμια, το δε Τέμενος Βαγιαζήτ στο Διδυμότειχο, ως τζαμί, για ολόκληρο το Ισλάμ. Που βέβαια, πέραν των πλείστων όσων επισκέψεων τις οποίες θα δέχεται, ξεπερνά κατά πολύ τη γειτονική χώρα. Όπως άλλωστε και η Αγία Σοφία ξεπερνά κατά πολύ την Ελλάδα αφού αφορά ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη, η οποία με τη σειρά της οφείλει να υπερασπιστεί την Αναγέννηση της Μεγάλης Εκκλησίας της του Θεού Σοφίας.

Πάντως η απάντηση σε όσους ένθεν κακείθεν αντιτείνουν ότι η πρόταση συνιστά ουτοπία, έχω με τη σειρά μου να τους πω ότι τόπος υπάρχει. Όχι μόνο ένας αλλά δύο τόποι. Μπορούν να υπάρξουν δύο τόποι λατρείας.

Πέραν όλων αυτών οι λειτουργίες μετά των ιεροπραξιών των δύο θρησκειών μπορούν να αρχίσουν άμεσα, αν υπάρχει καλή θέληση και από τις δύο πλευρές. Σε ό,τι αφορά μάλιστα το Μεγάλο Σουλτανικό τζαμί του Διδυμότειχου, η λειτουργικότητά του μπορεί να υπάρξει σε όλο το διάστημα των εργασιών αποκατάστασης, ενόσω θα προχωράει η κατασκευή της στέγης καθώς και το εκ νέου γράψιμο των επιγραφών στους εσωτερικούς τοίχους με ρήσεις από το Κοράνι, από τους ζωγράφους που έλεγα, για τις οποίες διατίθενται πλείστες όσες φωτογραφίες, εννοείται πριν από την πυρκαγιά.

Είδαμε άλλωστε στο πρόσφατο παρελθόν τη Θεία Λειτουργία, όπως το κήρυγμα του Ευαγγελίου, με την παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη σε καρά γιαπιά στην Τουρκία, που κάποτε υπήρξαν Ορθόδοξοι Χριστιανικοί Ναοί. Μόνο που για το Τέμενος Βαγιαζήτ αυτό που θα το χαρακτηρίζει θα είναι η συστηματική πρόοδος αποπεράτωσης του σημερινού του καρά γιαπί. Και έως τότε δεν θα έχει παρέλθει καμιά ημέρα Παρασκευής για το Ισλάμ, χωρίς την άσκηση λατρείας και προσευχής, από τους Μουσουλμάνους επισκέπτες από κάθε γωνιά του κόσμου, με τη μνημειακή λειτουργία στις υπόλοιπες ημέρες της εβδομάδας, να αλλάζει άρδην τα της αγορά της πόλης.

Όπως δεν θα έχει παρέλθει και καμιά Κυριακή χωρίς τη Θεία Λειτουργία στην Εκκλησία της Αγίας Σοφίας, μετά των όπου γης, όλο και περισσότερων από ποτέ Ορθόδοξων που θα επισκέπτονται την Πόλη. Όπως επίσης θα συνεχίσουν να την επισκέπτονται οι Χριστιανοί και από τα υπόλοιπα δόγματα, και όχι μόνο Χριστιανοί. Θα αποτελεί δε την πρώτη πράξη αυτογνωσίας της γειτονικής χώρας, ως μιας χώρας πολυπολιτισμικής. Το πρώτο βήμα πολιτισμικού εκδημοκρατισμού. Άλλο τώρα αν τα υπολειπόμενα βήματα θα είναι χιλιάδες μείον ένα.

Ο Ναός της Αγίας Σοφίας, όπως φυσικά και κάθε Ναός, όπως γράφουν τα λεξικά, είναι ένας τόπος λατρείας του Θεού. Και ναι μεν ο συγκεκριμένος είναι και ένα μεγάλο Μνημείο, όμως η μετατροπή του σε μουσείο το 1934, από τον Κεμάλ, αυτόν τον θεμελιωτή της ιδεολογίας του θανάτου επί της ζωής και κάθε δραστηριότητας των μη Τούρκων, μόνο ως πράξη εφαρμογής θεωρείται. Ναι μεν πολλοί προβάλουν για το μουσείο, το οικονομικό όφελος εκ των επισκεπτών, όπως λένε, όμως αν αυτό είναι το ωφέλιμο, ας μη μας διαφεύγει το τερπνόν. Η ιδεολογία του θανάτου, που έλεγα.

Από την άλλη, η συζητούμενη μετατροπή σε χώρο λατρείας και πάλι, ενός άλλου Θεού από αυτόν, προς τιμήν του οποίου οικοδομήθηκε και διατηρήθηκε επί χιλιετία, μόνο τα μετά από την άλωση της Πόλης, κατακτητικά σύνδρομα εξυπηρετεί, αναπαράγοντας τη διεστραμμένη ανθρωπολογία των εμπνευστών μιας τέτοιας ανίερης πράξης. Κατά τα άλλα, αν υπάρχει μια ιερή πράξη ως προς την Αγία Σοφία, αυτή είναι μεν η λόγω του μνημείου επιστροφή στη μνήμη, όμως κυρίως είναι η αποκατάσταση των θεσμών της του Χριστού Εκκλησίας. Εν αρχή, μέσα από τις Θείες Λειτουργίες.

Με δεδομένη τη “συμμετρική διπλωματία” που περιέχει και αναδεικνύει η σημερινή πρόταση της σύγχρονης λειτουργίας των δύο θρησκευτικών χώρων λατρείας, μπορεί βάσιμα να υπάρξει θετική εξέλιξη, αν ενεργοποιηθούν και όσες οντότητες εμπλέκονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Δεν μιλώ για το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κανείς δεν έχει απαίτηση να εμπλακεί στο συγκεκριμένο ζήτημα μια αιχμάλωτη Εκκλησία, όσο και η κόρη της, η Εκκλησία της Ελλάδας. Μπορεί όμως να αναμειχθούν πολλοί άλλοι. Και πρώτα από όλους το Ελληνικό κράτος που έχει μόνο να κερδίσει ηθικά και άλλα οφέλη, στηρίζοντας τη συγκεκριμένη συμμετρική διπλωματική κίνηση. Όπως και η Ε. Ε. αλλά και η ίδια η Ρωσία. Η κατά τα άλλα Ορθόδοξη.

Πέραν αυτών λόγο οφείλει να έχει και η UNESCO, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά, όχι την σημερινή πρόταση, αλλά τη διατήρηση του μνημείου, από μια χώρα που ναι μεν έχει δίκαιο να κάνει όσα θέλει με τα εντός της μνημεία αλλά συγχρόνως να σέβεται όσα έχει υπογράψει. Φυσικά κανείς δεν μπορεί να επιβάλει κάτι, αλλά είναι παράλογο να έχει δεχθεί χρήματα από τον συγκεκριμένο οργανισμό για άλλα δικά της μνημεία, “τρόπος του λέγειν δικά της” αλλά ταυτόχρονα να μην πράττει, όπως οφείλει, για άλλα. Γιατί τότε ισχύει η έκφραση “δύο μέτρα και σταθμά”.

Θα συνιστούσε τέλος παράλειψη αν δεν έλεγα δυο έστω λόγια για την Καθολική Εκκλησία. Γιατί πράγματι εδώ χρειάζεται η επέμβαση του Βατικανού το οποίο με την κίνησή του ως κρατική οντότητα θα αναγνωρίσει επιτέλους ότι η Αγία Σοφία ήταν ιστορικά ΕΚΚΛΗΣΙΑ λατρείας. Κοινή, ως μέγας ναός θρησκευτικής λατρείας, σε όλη την αυτοκρατορία μέχρι την περίοδο του σχίσματος. Ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄, ο οποίος πέραν του ότι προσευχήθηκε γονυκλινής πάνω στις μαρμάρινες πλάκες του δαπέδου της Αγίας Σοφίας… εκεί όπου πριν από εννιά αιώνες ο απεσταλμένος της Παπικής Εκκλησίας κατέθεσε το βούλευμα του αφορισμού, ήρθε και αναγνώρισε τα δεινά που υπέστησαν οι χριστιανοί της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Κάνοντας λοιπόν σήμερα την κίνηση αυτή το Βατικανό θα αναγνωρίσει τρανά την Αγια-Σοφιά ως χώρο λατρείας, και ότι θα είναι ιεροσυλία απαράδεκτη να μετατραπεί σε χώρο μουσουλμανικής λατρείας.

Η Αγία Σοφία στην ατζέντα της Ε. Ε.

Υ. Γ. Ως προς το χρόνο που πραγματοποιείται η επίσκεψη του ύπατου εκπροσώπου της Ε. Ε. επί των εξωτερικών θεμάτων, του Ισπανού Μπορέλ στον Έβρο, συνιστά μεγάλη ευκαιρία. Μπορεί ο Νίκος Δένδιας, πετώντας μαζί του προς τις Καστανιές, και περνώντας με το ελικόπτερο επάνω από το Διδυμότειχο, μόλις αντικρίσει το ιστορικό του κάστρο αλλά και το τζαμί της πόλης, να του θέσει, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της Αγίας Σοφίας.

Η οποία σύμφωνα με τη σημερινή πρόταση συνδέεται άμεσα με το τέμενος Βαγιαζήτ. Το ρόλο δηλαδή που μπορεί να παίξει το συγκεκριμένο τζαμί σε σχέση του με το Ναό της Αγίας Σοφίας. Ο λόγος για τη σύγχρονη λειτουργία των δύο μεγάλων μνημείων της Θράκης, ως ισάριθμων θρησκευτικών χώρων λατρείας, που αναφέρονται στο πιο πάνω γραπτό κείμενο, και το οποίο μπορεί να ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία.

Μπορούν επίσης και άλλα εθνικά θέματα, αν και ευκόλως εννοούμενα, να μην παραληφθούν. Να τεθούν στον επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Διπλωματίας. Από την Ελληνική και την Ευρωπαϊκή ετοιμότητα για μια δεύτερη επιτυχή αμυντική απόκρουση μιας νέας ήπιας εισβολής που προωθεί η Τουρκία στον Έβρο, όσο και στο μετά πολλών πνιγμών Αιγαίο, καθώς και στα του εξελισσόμενου Τουρκικού γεωοικονομικού εισβολισμού στη Θαλάσσια Κύπρο και την αντίστοιχη Ελλάδα.

Μαζί δε με αυτά να τεθεί το ζήτημα για το νέο Γολγοθά του Ναού της Αγίας Σοφίας και τη μετατροπή του σε τζαμί, ώστε να συμπεριληφθεί στην ατζέντα του επόμενου Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων της Ε. Ε., και όχι μόνον, όπου θα συζητηθεί το θέμα των σχέσεων της Ευρώπης με την Τουρκία.

Αν δε τα 27 μέλη του Συμβουλίου, αν μη τι άλλο ως χριστιανοί, τα βρουν όλα αυτά ενδιαφέροντα, μπορούν επίσης να στηρίξουν πολιτικά και ηθικά τη σημερινή πρόταση. Η οποία εκτός όλων των άλλων ποικίλων προσόδων, εγκαινιάζει κάτι το καινούργιο στην εξωτερική πολιτική. Τόσο της Ελλάδας, όσο και της Ε. Ε. Ο λόγος για τη συμμετρική διπλωματική αυτή κίνηση, που έως σήμερα ήταν γνωστή στις περιπτώσεις απελάσεων των πρακτόρων, μεταξύ δύο χωρών. Και άντε και ως πολιτιστική διπλωματία. Ως “συμμετρική διπλωματία” πάντως, όχι.

Σημειώσεις: (1) βλ. PDF, εργασία του συγγραφέα του 2005, (2) Το γραπτό με την ιδέα αυτή κατατέθηκε στο Δημοτικό Συμβούλιο Διδυμότειχου στις 10/12/91,

*Ο Χρήστος Κηπουρός διετέλεσε Βουλευτής Έβρου (1993-2000)