Η Θεωρία του Ζωτικού Χώρου διαμορφώθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και σχετίζεται με την γερμανική εξάπλωση στην Ανατολική Ευρώπη.
Η Γερμανία αποπειράθηκε την εφαρμογή της κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η ταπεινωτική ήττα και οι εξοντωτικοί όροι της Συνθήκης των Βερσαλλιών συντέλεσαν στην δημιουργία της πιο επεξεργασμένης μορφής της θεωρίας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου από την Χιτλερική ηγεσία.
Κατά την δεκαετία του 30’ οι Μεγάλες ∆υνάµεις της ∆ύσης ακολούθησαν πολιτική κατευνασµού της Ναζιστικής Γερµανίας, δίχως να απαντήσουν αποφασιστικά σε καµία από τις αυθαιρεσίες της και ουσιαστικά επιτρέποντας την ανάδειξη της και την συνεπακόλουθη προσπάθεια για την υλοποίηση των σχεδίων της µε αποτέλεσµα να οδηγηθούµε στο Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο (αναλυτικό παράρτηµα στο τέλος της παρουσίασης).
Αντίστοιχα, οι νεο-Οθωµανικές βλέψεις της Τουρκίας τυγχάνουν µέχρι στιγµής µιας παρόµοιας σιωπηρής αδιαφορίας από την ∆ύση.
Ήδη το πρόβληµα ξεκίνησε από το 1982 όταν η Τουρκία αρνήθηκε να συνυπογράψει τη σύµβαση για το ∆ίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), αποδεικνύοντας στην πράξη ότι η τουρκική εξωτερική πολιτική βασίζεται σε ένα µακροχρόνιο σχεδιασµό και παρόλο τις προσαρµογές που απαιτούνται σε κάποιες περιόδους, όσοι κυβερνούν τον ακολουθούν µε αυστηρή συνέπεια και προσθέτοντας συνεχώς νέες παραµέτρους, στρατηγικές και διεκδικήσεις στην πολιτική τους.
Πρόκειται, βέβαια, για µια πολιτική που διακρίνεται από διαφορές από την γερµανική θεωρία, τόσο λόγω των κοινωνικοπολιτικών διαστάσεων ανάµεσα στις εποχές, όσο και σε επιµέρους χαρακτηριστικά των δύο ιδεολογικών σχηµάτων.
Το ενωτικό τους, όµως, στοιχείο είναι η γενικότερη στόχευση στην κυριαρχία σε έναν χώρο -όπου δεν ανήκουν- για την επίτευξη των εθνικών και οικονοµικών τους σκοπών, ακόµη και µε πολεµικά µέσα εφόσον δεν ικανοποιηθούν.
Στην αιχµή του δόρατος των σχεδίων αυτών βρίσκεται εδώ και κάποια χρόνια η πολιτική της «Γαλάζιας Πατρίδας».
Η διεκδίκηση της θαλάσσιας κυριαρχίας στην Μαύρη Θάλασσα αλλά κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο και η αµφισβήτηση της ελληνικότητας του Αιγαίου, αποτελεί µέρος µιας τουρκικής προσπάθειας για την εύρεση του δικού της ζωτικού χώρου που θα επιτρέψει την ανέλιξη της στο πλέγµα των αναθεωρητικών δυνάµεων που µε στρατιωτικά µέσα επιχειρούν να αναδυθούν και να αµφισβητήσουν την πρωτοκαθεδρία των ∆υτικών ∆ηµοκρατιών.
Ο στρατηγικός σχεδιασµός της Άγκυρας
Πέραν της Γαλάζιας Πατρίδας ο στρατηγικός σχεδιασµός της Τουρκίας περιλαµβάνει τα εξής:
1. Ο Αιώνας της Τουρκίας: Το µεγαλεπήβολο σχέδιο του προέδρου Ερντογάν εισάγει ένα νέο σχεδιασµό σε όλα τα επίπεδα της τουρκικής οικονοµίας και εκπαίδευσης και έχει να κάνει και µε την προώθηση της αναθεωρητικής ιδεολογίας του στο πυρήνα της κοινωνίας.
Ως οδικός χάρτης για την ανάδειξη της Τουρκίας και του πολιτισµού της σε ένα επίπεδο ψηλότερο από τους τωρινούς πολιτισµούς, απαιτεί µια σειρά από παρεµβάσεις.
• Μορφωτικές: Στα σχολεία, σύµφωνα µε νέες ανακοινώσεις, θα προβάλλονται την αντίστοιχη Γ’ Γυµνασίου χάρτες της «Γαλάζιας Πατρίδας», όπως και τα δικαιώµατα που ισχυρίζεται ότι έχει η Τουρκία στο Αιγαίο, το οποίο ονοµάζει ως θάλασσα των Νησιών. Ακόµη στην 10η τάξη οι µαθητές θα διδάσκονται τους λόγους που η χώρα τους δεν έχει αναγνωρίσει το ∆ιεθνές ∆ίκαιο της Θάλασσας.
• Πολιτιστικές: Όπως η µετατροπή της Αγίας Σοφίας και άλλων θρησκευτικών µνηµείων σε χώρους προσκυνήµατος του Ισλάµ.
• Εξωτερικής πολιτικής: Υλοποίηση εξωτερικής πολιτικής που βασίζεται στην δυνατότητα πολλαπλών επιλογών-συµµαχιών, εντάξεων σε µπλοκ ακόµα και χωρών µε αντικρουόµενα συµφέροντα στα πλαίσια ενός big game of foreign policy (όπως από την µία προσπάθεια για ένταξη στην Ε.Ε. και από την άλλη συζητήσεις µε τους BRICS).
• Αµυντικές: Νέα στρατιωτικά τουρκικά δόγµατα, µε νέες προσεγγίσεις στα θέµατα της Λιβύης, της Συρίας και του Ναγκόρνο-Καραµπάχ.
• Οικονοµικές: Επιπλέον ανάπτυξη του R&D το οποίο έφτασε τα 20 δις δολάρια το 2021 από τα 2.5 δις του 2008, η µεγέθυνση της αµυντικής βιοµηχανίας της Τουρκίας µε τα νέα εξοπλιστικά προγράµµατα (drone, βαλλιστική, πύραυλοι, αεροπλανοφόρα, πολεµικά αεροσκάφη 5ης γενιάς) και να µειώσουν την ενεργειακή τους εξάρτηση µε την ανάπτυξη πιθανά και της πυρηνικής ενέργειας.
2. Οργανισµός Τουρκογενών Κρατών: Συµµετέχουν 5 κράτη (Τουρκία, Αζερµπαϊτζάν, Καζακστάν, Κιργιζία, Ουζµπεκιστάν) και 3 κράτη παρατηρητές (Ουγγαρία, Τουρκµενιστάν και ψευδοκράτος Βόρειας Κύπρου). Αποτελεί µια πρωτοβουλία για την σύσφιξη της συνεργασίας των χωρών αυτών και µια ευκαιρία για την Τουρκία να αναδειχθεί ως ηγέτιδα των τουρκικών λαών. Προσπαθεί να χρησιµοποιήσει την οργάνωση αυτή για να προωθήσει την αναγνώριση του ψευδοκράτους στην διεθνή πολιτική σκηνή και απαιτούνται αυξηµένα αντανακλαστικά και από την Ελλάδα και την Κυπριακή ∆ηµοκρατία στο θέµα αυτό.
3. ∆ιείσδυση στην Αφρική: Είναι γνωστή η εµπλοκή της γείτονος χώρας στη Αφρικανική Ήπειρο µε διάφορα µέσα. Στην Λιβύη, πέρα από το µεταξύ τους µνηµόνιο αναφορικά µε τα θαλάσσια όρια, υπήρξε στρατιωτική συµµετοχή στον εµφύλιο της χώρας και δηµιουργία στρατιωτικών βάσεων σε διάφορες περιοχές (Misrata, al-Watiya, Tajura).
Στη Σοµαλία συναντάται ίσως το σηµαντικότερο σηµείο αναφοράς της στην Αφρική, µε τις κοντινές οικονοµικές σχέσεις και την στρατιωτική βάση TURKSOM (εκεί υπηρετούν 2000 Τούρκοι στρατιώτες καθώς είναι και κέντρο εκπαίδευση του στρατού της Σοµαλίας). Οι επενδύσεις της Τουρκίας στη χώρα περιλαµβάνουν µέσω τουρκικών κατασκευαστικών εταιρειών κατασκευή νοσοκοµείων, κατασκευή και αναβάθµιση λιµανιών, ακόµη και αεροδροµίου.
Τέτοιες τακτικές, βέβαια, παρατηρούνται ως έναν βαθµό στις περισσότερες υπο-Σαχάριες χώρες, συνήθως µε την κατασκευή λιµένων ή και ορυχείων.
Επίσης, δεν είναι τυχαία επίσης η ολοένα αυξανόµενη παρουσία πρεσβειών στις περισσότερες χώρες της ηπείρου από 9 το 2003 σε 44 το 2023.
Οι συµφωνίες µε τις κυβερνήσεις της περιοχής που σχετίζονται µε την αµυντική βιοµηχανία είναι δεκάδες, ενώ σηµαντική είναι η παρουσία στρατιωτικών συµβούλων σε πολλά κράτη της «µητέρας ηπείρου».
Σύµφωνα µε το τουρκικό DEIK οι επενδύσεις της Τουρκίας στην Αφρική έχουν φτάσει τα 10 δις δολάρια. Αξιοσηµείωτο είναι, λοιπόν, ότι η Τουρκία χτίζει την δικιά της σφαίρα επιρροής στην περιοχή παράλληλα και συνυπάρχοντας -µέχρι τώρα- µε τις αντίστοιχες γαλλικές και κινεζικές ζώνες επιρροής.
Τέλος θα πρέπει να αναφερθούν και οι ιδιόρρυθµες σχέσεις της µε την Αίγυπτο, όπου υπάρχουν συµφωνίες και στρατιωτικός απεσταλµένος, αλλά τα αντικρουόµενα συµφέροντα τους δηµιουργούν ένα πλαίσιο αµφιβολίας στις µεταξύ τους επαφές.
4. Ενέργειες σε Μέση Ανατολή: Η διαχείριση του Μεσανατολικού από την Τουρκία και η συνολική της στάση θα µπορούσε να είναι ένα ξεχωριστό case study. Στο βόρειο Ιράκ πραγµατοποιούνται εδώ και δεκαετίες επιχειρήσεις ενάντια των Κούρδων, ενώ από τον Αύγουστο του 2016 έχει προχωρήσει σε κατοχή περιοχών στην Βόρεια Συρία.
Παρόµοια µε την Αίγυπτο, µια καχυποψία υπάρχει στις θεωρητικά καλές σχέσεις µε το Ιράν, όπου υπάρχει σηµαντική εµπορική επαφή (περίπου 4.5 δις δολαρίων το 2023), όµως και οικονοµικός ανταγωνισµός, όπως και γεωπολιτικός λόγω του µεγάλου πληθυσµού Αζέρων στο βορειοδυτικό Ιράν.
Με τις χώρες του αραβικού κόλπου ξεχωρίζουν οι σχέσεις µε το Κατάρ και τα ΗΑΕ, µε στρατιωτικές και οικονοµικές συµβάσεις (πάντοτε υπό το πρίσµα της ασταθούς µεταβλητότητας που χαρακτηρίζει γενικότερα τις σχέσεις της Τουρκίας µε διάφορα κράτη).
5. Ήπια ∆ύναµη: Οι προσπάθειες για πολιτιστική διείσδυση µέσω τηλεοπτικών προγραµµάτων, χρηµατοδοτήσεων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, θρησκευτικών ινστιτούτων, και χτίσιµο τζαµιών χρησιµοποιούνται από την Τουρκία για το image building της.
Σε αυτά θα πρέπει να συµπεριλάβουµε την έντονη επιχειρησιακή και επικοινωνιακή παρουσία της Turkish Airlines, που αποτελεί το σηµαντικότερο εργαλείο της sportswashing, καθώς και την αλλαγή του ονόµατος από Turkey σε Turkiye.Επίλογος
Τελικά, καθώς η ιστορία και διδάσκει και επαναλαµβάνεται θα ήταν ίσως χρήσιµο να µην αγνοήσουµε τις συγκρίσεις και τους παραλληλισµούς ανάµεσα στις δύο πολιτικές, όπου η µια προσπάθησε και απέτυχε (Lebensraum), και η άλλη βρίσκεται στην εξέλιξη της (Γαλάζια Πατρίδα).
Πριν 90 χρόνια ήτανε τα Stukas, τα Messersmith, τα Panzer σήµερα είναι τα Bayraktar, τα Kaan, τα Altay. Τότε ήταν η Αυστρία, η Σουδητία, η Σιλεσία και το Γκντανσκ, χθες η Κύπρος, σήµερα η Βόρεια Συρία, η Λιβύη και το Αιγαίο.
Αγαπητοί αναγνώστες, σας παρουσιάστηκαν τα δεδοµένα µε βάση µια υποκειµενική κρίση. Η απόφαση είναι δική σας: Κατευνασµός ή Αποφασιστικότητα.
* Έµπνευση αποτέλεσε το δηµοσίευµα του κ. Κώστα Στούπα «Γαλάζια Πατρίδα» όπως «Ζωτικός Χώρος» στις 4/6/2024.
