Πώς συνδέεται η έκρηξη του ηφαιστείου της Τόνγκα με την Σαντορίνη;

Η υποθαλάσσια έκρηξη, που ήταν 500 φορές ισχυρότερη από αυτήν της ατομικής βόμβας που αφάνισε την ιαπωνική πόλη, ισοπέδωσε ολόκληρες περιοχές, με το ακουστικό κύμα να φτάνει έως την Αλάσκα και το νέφος της τέφρας έως την Ευρώπη, δημιουργώντας προβληματισμό – Η κοινή «αλυσίδα» που τη συνδέει με το ελληνικό νησί

Προκειμένου να αξιολογηθεί το πόσο σοβαρή για τον πλανήτη και την ανθρωπότητα είναι η απειλή από την έκρηξη του υποθαλάσσιου ηφαιστείου στα νησιά Τόνγκα, οι επιστήμονες καταφεύγουν σε συγκρίσεις. Συγκρίνουν την ενέργεια της πρόσφατης έκρηξης στον νότιο Ειρηνικό φερ’ ειπείν με την καταστροφική δύναμη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Και συμπεραίνουν ότι το ηφαιστειακό επεισόδιο στην Τόνγκα ήταν πάνω από 500 φορές ισχυρότερο. Σε ό,τι αφορά τον κρότο, η έκρηξη της 14ης Ιανουαρίου ήταν μία από τις πλέον εκκωφαντικές που έχουν καταγραφεί, τουλάχιστον τα τελευταία 100 χρόνια – ή από το 1883, όταν εξερράγη το ηφαίστειο Κρακατάου (γνωστότερο με την εσφαλμένη γραφή Κρακατόα), στην Ινδονησία.

Τότε, όμως, η καταστροφή ήταν βιβλικών διαστάσεων, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, με εκατοντάδες πόλεις και χωριά να ισοπεδώνονται από το τσουνάμι που σηκώθηκε εξαιτίας της έκρηξης. Οσο για το νησί Κρακατάου, ένα πολύ μεγάλο τμήμα της επιφάνειάς του, περί τα 2/3 του, αποσπάστηκε και κατακρημνίστηκε στη θάλασσα. Συνεχίζοντας τις αναλογίες, η ενέργεια της έκρηξης στο Κρακατάου ήταν, σύμφωνα με εκ των υστέρων υπολογισμούς, αντίστοιχη 200 εκατομμυρίων τόνων εκρηκτικής ύλης τύπου TNT. Για να γίνει ακόμη πιο εύληπτο τι σημαίνει αυτή η κολοσσιαία ποσότητα εκρηκτικών, χρησιμοποιούνται δεδομένα από τη Βηρυτό.

Τον Αύγουστο του 2020, όταν ισοπεδώθηκε το λιμάνι και μεγάλο τμήμα της πόλης από την ανάφλεξη πλημμελώς φυλασσόμενων εύφλεκτων υλών, η ενέργεια ήταν ισοδύναμη με μόλις 400 τόνους ΤΝΤ. Αυτό σημαίνει πως ό,τι συνέβη στο Κρακατάου ήταν μισό εκατομμύριο φορές πιο ισχυρό από την κόλαση της Βηρυτού. Το επεισόδιο της Τόνγκα, μολονότι δεν ήταν πολύνεκρο -έχασαν τη ζωή τους 5 άτομα και υπήρξαν άλλοι τόσοι τραυματίες- συγκρίνεται περαιτέρω με εκείνο του Πινατούμπο (Φιλιππίνες, 1991) όπως και με σχεδόν όλες τις προηγούμενες ηφαιστειακές εκρήξεις, κυριολεκτικά από καταβολής κόσμου.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι ηφαιστειολόγοι δημιουργούν μια αλυσίδα από γεγονότα, θα έλεγε κανείς μια σειρά «αλυσιδωτών εκρήξεων», συνδέοντας το σήμερα με το απώτερο χθες, την Τόνγκα με το Κρακατάου κι αυτά με το Πινατούμπο, με το όρος της Αγίας Ελένης και το Γελοουστόουν στις ΗΠΑ, ακόμη και με τη Σαντορίνη το 1613 π.Χ., μια ηφαιστειακή έκρηξη 100 φορές πιο καταστροφική από αυτή της Τόνγκα. Προχωρώντας, δε, ακόμη περισσότερο, οι ειδικοί ισχυρίζονται ότι ένα μείζον ηφαιστειακό συμβάν όπως αυτό της Τόνγκα ίσως αποτελέσει κλειδί για την αποκάλυψη των μυστικών άλλων πλανητών του Ηλιακού Συστήματος, όπως της Αφροδίτης και του Αρη.

Η τέφρα κρύβει τον Ηλιο

Ο Τζέιμς Γκάρβιν, ένα υψηλόβαθμο στέλεχος της NASA, προσδιόρισε την ενέργεια που εκλύθηκε κατά την έκρηξη της Τόνγκα περίπου στους 10 μεγατόνους ΤΝΤ. Το ακουστικό κύμα έφτασε έως την Αλάσκα, σχεδόν 10.000 χλμ. μακριά, ενώ το νέφος της τέφρας ταξίδεψε ως την Ευρώπη. Επί τόπου, στο βασίλειο του συμπλέγματος νησιών Τόνγκα, πέρα από τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της νησίδας Χούνγκα Τόνγκα Χα’απάι, τα πάντα κρύφτηκαν κάτω από ένα σκέπασμα στάχτης, πάχους έως 2 εκατοστών. Το είδος και η σοβαρότητα των ζημιών που μπορεί να προκαλέσει η τέφρα στις αγροτικές καλλιέργειες, στη χλωρίδα, στην πανίδα αλλά και στον άνθρωπο παραμένουν ακόμη άγνωστα. Επί του παρόντος οι ειδικοί αναλύουν τη σύσταση της στάχτης, καθώς η ύλη η οποία εκτοξεύεται κατά την έκρηξη είναι διαφορετική, αναλόγως του ηφαιστείου.

Το βέβαιο στην περίπτωση της Τόνγκα είναι ότι το διοξείδιο του θείου, το οποίο πλημμύρισε την ατμόσφαιρα, μπορεί να προκαλέσει βλάβη στους ανθρώπινους πνεύμονες. Το εν λόγω στοιχείο, όμως, παρά την επιβλαβή επίδρασή του στον άνθρωπο σε περίπτωση εισπνοής, μπορεί να μεταβάλει την ατμόσφαιρα σε οικουμενική κλίμακα με έναν ευεργετικό τρόπο, αν και πρόσκαιρο. Κι αυτό γιατί έχει την ιδιότητα να ελαττώνει τη θερμοκρασία και άρα να συγκαλύπτει την κλιματική αλλαγή και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Υπό αυτή την έννοια, όμως, ενώ η έκρηξη στην Τόνγκα είναι η πιο ισχυρή και επικίνδυνη που έχει καταγραφεί από το 1991 και το Πινατούμπο, ήταν σχετικά ανίσχυρη να προκαλέσει σημαντική μεταβολή της θερμοκρασίας.

Το νέφος από την τέφρα υψώθηκε έως τα 30 χλμ. από την επιφάνεια της Γης και η περιεκτικότητά του σε διοξείδιο του θείου ήταν, κατ’ εκτίμηση, 0,4 Tg (τεραγραμμάρια, δηλαδή 1.012 γρ.) Η ποσότητα αυτή είναι αναλογικά ελάχιστη σε σχέση με εκείνη του Πινατούμπο, το οποίο είχε φορτίσει τη στρατόσφαιρα με εκατομμύρια τόνους ή συνολικά 20 Tg διοξειδίου του θείου. Αυτό είχε ως συνέπεια την ψύξη της ατμόσφαιρας της Γης κατά 0,6 βαθμούς Κελσίου σε βάθος μιας τριετίας μετά την έκρηξη. Το νέφος της τέφρας ήταν τόσο πυκνό και τόσο εκτεταμένο, ώστε σκίασε τον Ηλιο, απέκρουσε την ακτινοβολία του και την επέστρεψε στο Διάστημα. Ταυτόχρονα, επειδή το νέφος περιέχει διοξείδιο του άνθρακα, επιδεινώνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου και επιταχύνει χημικές αντιδράσεις οι οποίες διασπούν το στρώμα του όζοντος.

Ωστόσο οι παρενέργειες μιας τόσο ισχυρής έκρηξης διαχέονται σε ολόκληρο το φυσικό οικοσύστημα, γι’ αυτό και στο Πινατούμπο αποδίδονται ασυνήθιστα φαινόμενα, όπως η απότομη αύξηση του πληθυσμού των αρκούδων, μια μυστηριώδης επιδημία που εξολόθρευσε τα κοράλια στην Ερυθρά Θάλασσα, οι πλημμύρες στις παρόχθιες περιοχές του ποταμού Μισισιπή στις ΗΠΑ, η τρομερή ξηρασία σε διάφορα σημεία της Αφρικής κ.ά. Το ότι δεν αναμένονται παρόμοιες συνέπειες στο περιβάλλον εξαιτίας της τελευταίας έκρηξης οφείλεται στην ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στο Πινατούμπο και την Τόνγκα, η οποία εντοπίζεται στη διάρκεια της ηφαιστειακής έξαρσης.

Στο μεν επεισόδιο των Φιλιππίνων, το 1991, οι εκρήξεις συνεχίζονταν επί ώρες, ενώ στην Τόνγκα η κρίση ολοκληρώθηκε σε λιγότερο από 60 λεπτά. Παρ’ όλα αυτά η προ ημερών έκρηξη στον νότιο Ειρηνικό προβληματίζει πολλαπλά τους ειδικούς. Αφενός για το πώς οι αέριες μάζες που ξεπήδησαν μέσα από τη θάλασσα προκάλεσαν στην ατμόσφαιρα έναν ανεξήγητο, πρωτοφανή επικυκλικό κυματισμό, στο σχήμα των ομόκεντρων κύκλων οι οποίοι σχηματίζονται όταν μια πέτρα πέφτει σε μια λίμνη -αλλά βέβαια σε μια αχανή κλίμακα, καθώς οι συμμετρικές αυτές αναταράξεις απλώθηκαν σε έκταση άνω των 16.000 χλμ.- και αφετέρου ένα τόσο μεγάλο τσουνάμι, με κύματα που ξεπέρασαν σε ύψος τα 15 μέτρα και έφτασαν ως τις ακτές του Περού, της Χιλής, ακόμη και της Ρωσίας, μοιάζει αναντίστοιχο με την ένταση της έκρηξης στην Τόνγκα.

Το «κλειδί» στις Κυκλάδες

Οι ηφαιστειολόγοι πιστεύουν ότι το μεγαλύτερο μέρος της σεισμικής δραστηριότητας στον πλανήτη λαμβάνει χώρα στον βυθό της θάλασσας. Αντιστοίχως εδραία είναι όμως και η αντίληψη των επιστημόνων ότι η ανθρώπινη γνώση, ενώ έχει πραγματοποιήσει λαμπρές κατακτήσεις στο Διάστημα, αποδεικνύεται ανήμπορη να αποκωδικοποιήσει τους γρίφους των ωκεανών. Γι’ αυτό, άλλωστε, ακόμη και το πλήθος των υποθαλάσσιων ηφαιστείων παραμένει άγνωστο. Ορισμένοι ειδικοί κάνουν λόγο για δεκάδες και άλλοι για πολλές εκατοντάδες χιλιάδες ηφαίστεια -ενεργά και μη- στα ερεβώδη βάθη της θάλασσας. Σε απόκρυφα σημεία του πλανήτη όπου η πρόσβαση είναι δυνατή μόνο με τηλεκατευθυνόμενα ρομποτικά βαθυσκάφη.

Το 2019, μια πολυεθνική αποστολή αποτελούμενη από 30 επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και Ελληνες, χρηματοδοτούμενη από τη NASA, δοκίμασε έναν προηγμένο τύπο ρομποτικού ερευνητή του βυθού. Η ομάδα εστίασε στο υποβρύχιο ηφαίστειο της νησίδας Κολούμπος, στη θαλάσσια περιοχή της Σαντορίνης, το οποίο είχε εκραγεί στο παρελθόν με ολέθριες συνέπειες για τον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Ποντίστηκαν τρία αυτόνομα ρομπότ, εκ των οποίων το ένα ήταν επικεφαλής (εξ ου και το όνομα «Κυβερνήτης Κερκ»), ενώ τα άλλα δύο ήταν υφιστάμενοι του αρχηγού – και μάλιστα το ένα βαφτίστηκε «Σποκ», καθώς οι επιστήμονες άντλησαν έμπνευση από τη θρυλική σειρά επιστημονικής φαντασίας «Star Trek».

Χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη τους, οι μηχανικοί ερευνητές βυθού πέρασαν με άριστα τη δοκιμασία, καθώς απέφυγαν θανάσιμα επικίνδυνες παγίδες αλλά και επικοινωνούσαν μεταξύ τους προειδοποιώντας ο ένας τον άλλο για τυχόν κινδύνους. Ταυτόχρονα, έστελναν στο κέντρο επιχειρήσεων μοναδικές εικόνες από την κατάσταση του ηφαιστείου, με στήλες ή «καμινάδες» απολιθωμένου μάγματος που φτάνουν σε ύψος έως και τα 4 μέτρα. Για τη NASA, ο Κολούμπος είναι ένα πρώτης τάξεως εργαστήριο μελέτης, τόσο σχετικά με την ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Γη όσο και με την προσομοίωση των συνθηκών που επικρατούν σε άλλα σημεία του Σύμπαντος. Εξάλλου, το συγκεκριμένο υποθαλάσσιο ηφαίστειο θεωρείται ενεργό, εφόσον εκεί υφίσταται ένα υδροθερμικό πεδίο που εκλύει κοχλάζουσα ρευστή ύλη, σε θερμοκρασίες πάνω από 220 βαθμούς Κελσίου.

Πλεονέκτημα

Ενα άλλο πλεονέκτημα του Κολούμπου για τους επιστήμονες είναι ότι σχετικά πρόσφατα είχε δώσει μια πολύ ισχυρή έκρηξη, τη μοναδική στα ιστορικά χρόνια από τον ηφαιστειογενή χώρο της Σαντορίνης. Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριο του 1650 εξαπολύθηκαν στην ατμόσφαιρα τεράστιες ποσότητες ανόργανων υλικών που έφτασαν έως τη Μικρά Ασία. Δεκάδες άνθρωποι και εκατοντάδες ζώα βρήκαν τον θάνατο από τα δηλητηριώδη αέρια του Κολούμπου. Αναφορές της εποχής περιγράφουν τη θάλασσα να έχει μετατραπεί σε στεριά από την εναπόθεση τέφρας και ελαφρόπετρας, ενώ είχε δημιουργηθεί και τσουνάμι, με κύματα ύψους 10 μ.

Ακόμη και αυτό, όμως, το ηφαιστειακό γεγονός δεν θα μπορούσε να αναμετρηθεί σε ολέθρια ορμή με την έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου, η οποία χρονολογείται στο τέλος της Εποχής του Χαλκού. Τότε, περίπου το 1600 π.Χ., από το ηφαίστειο της Σαντορίνης εκλύθηκαν περί τα 40 κυβικά χλμ. τέφρας και ένα γκρίζο στρώμα πάχους έως και 30 εκατοστών κάλυψε τα πάντα, σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων. Οι γεωλόγοι εικάζουν ότι εξαιτίας αυτής της έκρηξης το κλίμα σε ολόκληρο τον κόσμο θα πρέπει να έγινε πιο ψυχρό, τουλάχιστον κατά 1-2 βαθμούς Κελσίου.

Η δε στάχτη, καθώς εκτοξεύτηκε ως τη στρατόσφαιρα, μεταφέρθηκε σε κάθε γωνιά του πλανήτη, κάτι που αποδεικνύεται από τα απολιθώματα που ανακαλύπτονται σε μέρη εξαιρετικά απομακρυσμένα από τη Σαντορίνη, όπως η Γροιλανδία, η Ασία, η Βόρεια Αμερική κ.ά. Και, βέβαια, το τσουνάμι που σηκώθηκε μετά από την έκρηξη φέρεται να κατέστρεψε ολοσχερώς τα κέντρα του προηγμένου Μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη. Από την πλευρά της επιστήμης, η μελέτη της Σαντορίνης οδηγεί στην αποκωδικοποίηση ενός από τα μεγαλύτερα μυστήρια της φύσης, των υπερηφαιστείων. Πρόκειται για τα πιο ισχυρά μέσα μαζικής καταστροφής που μπορούν να ξεπηδήσουν από τα έγκατα της Γης και είναι αυτά που κατατάσσονται στην κορυφή της κλίμακας ηφαιστειακής εκρηκτικότητας, με δείκτη VEI=8 (με τη Θήρα στο 7).

Η πιο πρόσφατη έκρηξη αυτού του είδους συνέβη πριν από 26.500 χρόνια, στη Νέα Ζηλανδία, καθώς τα υπερηφαίστεια βρίσκονταν σε διέγερση πριν από εκατομμύρια χρόνια. Επειδή, όμως, ήταν αυτά που μορφοποίησαν τις ηπείρους, την ξηρά και τους ωκεανούς, εν ολίγοις τον πλανήτη σχεδόν όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, η μελέτη τους είναι κρίσιμη για την ιχνηλάτηση της ανθρώπινης παρουσίας. Ενδεχομένως, μάλιστα, σε ηφαίστεια όπως της Τόνγκα, τα οποία προσθέτουν ή αφαιρούν ολόκληρα κομμάτια από τη στεριά και τον ανθρώπινο βιοτικό χώρο, να κρύβεται η απάντηση στο υπαρξιακό ερώτημα εάν είμαστε μόνοι μας στο Σύμπαν.