Υπάρχει απόκλιση ανάμεσα στην θρησκευτική πίστη και τον επιστημονικό λόγο;

Υπάρχει απόκλιση ανάμεσα στην Πίστη και τον Λόγο, ανάμεσα στην θρησκεία που έχει πυρήνα την πίστη και την επιστήμη που έχει πυρήνα τον λόγο; Το ερώτημα αυτό γεννιέται στους καιρούς μας με την ευκαιρία της πανδημίας που ζει εφιαλτικά ο σύγχρονος κόσμος.

Άλλοι υποκύπτουν στον πειρασμό να υιοθετήσουν συνωμοσιολογικές υποθέσεις, άλλοι θρησκευτικές φοβίες περί τιμωρίας του θεού σε βάρος του αμαρτωλού ανθρώπου κι άλλοι την αντίληψη πως έχει προέλθει από φυσικά αίτια ο ιός και ότι είναι αντικείμενο επιστημονικής έρευνας η αναζήτηση φαρμάκων και εμβολίων για την καταπολέμησή του.

Σε κάθε περίπτωση, έχει αρχίσει μια συζήτηση μεταξύ κυρίως των θρησκευτικών ανθρώπων αν πρέπει να μιλάμε για απονομή δικαίας τιμωρίας του Θεού για τις παραβάσεις του θείου θελήματος εκ μέρους των ανθρώπων και από την άλλη άλλοι υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Θεός δεν είναι τιμωρός αλλά είναι αγάπη που σκεπάζει ακόμα και τους αμαρτωλούς.

Οι τελευταίοι μάλιστα χαρακτηρίζονται από τους πρώτους με τον αδόκιμο χαρακτηρισμό ως αγαπολόγοι (είναι αδόκιμος όρος, γιατί το δεύτερο συνθετικό της λέξης –λόγος σημαίνει επιστήμη, εξακριβωμένη γνώση, κάτι που εδώ στην εκφορά και τη χρήση της λέξης δεν ισχύει, γιατί λέγεται κυρίως ειρωνικώς!).

Έχω στα χέρια μου μια πραγματεία του παλιού μου φίλου Ιωάννου Παλαμήδη, Θεολόγου, με τον τίτλο «ΟΙ ΑΓΙΟΛΟΓΟΙ» Αθήναι 2020, στην οποία ασκεί κριτική σε ένα άρθρο του Μητροπολίτου Αργολίδος Νεκταρίου με τίτλο «Υπευθυνότητα μπροστά στον κίνδυνο» (Ιωάννης ο Βαπτιστής, τεύχος Μαΐου 2020). Ο κ. Παλαμήδης υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι μεν αγάπη αλλά είναι και δίκαιος, απονέμει δηλαδή αδέκαστα την δικαιοσύνη στους ανθρώπους.

Να πούμε εδώ πως το πρόβλημα αυτό δεν είναι καινοφανές, είχε απασχολήσει τους θεολόγους ήδη από τον Μεσαίωνα.

Σήμερα απλώς έχει επικαιροποιηθεί.

Όμως, ας μου επιτραπεί εδώ να μην πάρω θέση ούτε υπέρ της μιας ούτε της άλλης άποψης. Υπάρχει και ένας τρίτος δρόμος ανθρώπινης λογικής σκέψης, την οποία σε συντομία εκθέτω κατωτέρω:

Με βάση το ερώτημα που είχα θέσει στην αρχή του παρόντος άρθρου η παραδοχή ότι ακόμα κι αν η πίστη είναι Πάνω από τον λόγο, δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει πραγματική και ουσιαστική απόκλιση μεταξύ πίστης και λογικής: αφού ο ίδιος ο Θεός, ο οποίος αποκαλύπτει τα μυστήρια και επικοινωνεί με την πίστη, έχει επίσης τοποθετήσει το φως της λογικής στο ανθρώπινο πνεύμα. Αυτός ο Θεός δεν θα μπορούσε να αρνηθεί τον εαυτό του, ούτε το αληθινό να αντιτίθεται στο επίσης αληθινό.

Επομένως , ο Θεός δεν μπορεί να ασκήσει τη δική του ελευθερία με αντιφατικό τρόπο, δηλαδή, εντελώς αποχωρισμένος από τις αρχές της λογικής: στις οποίες δεν υποβάλλει με αυθαίρετο τρόπο, αλλά επειδή ο ίδιος είναι το μη αντιφατικό θεμέλιο όλων όσων υπάρχουν. Ένας Θεός που θα μπορούσε να παραβιάζει την αρχή της μη αντίφασης, όπως, όταν και αν θέλει, θα μπορούσε αδιάφορα να είναι αγάπη και όχι αγάπη, ελεήμων δημιουργός και βάναυσος εκτελεστής, ο οποίος δίνει εντολή για τιμωρία κι έπειτα την ανακαλεί.

Εφόσον είναι παντοδύναμος, δεν θα δεσμευόταν καν από τον δικό του λόγο, καθώς τίποτα δεν θα τον υποχρέωνε να μας αποκαλύψει την αλήθεια.

Για την κατηγορία των λεγομένων αγαπολόγων υπογράφουν «Αντ΄αυτιού» όσοι μιλάνε ότι ο Θεός είναι – και μπορεί να είναι – πάντα και μόνο καλός, που δίνει ζωή και αγάπη, λύτρωση και σωτηρία και ποτέ δεν διώκει, δεν καταστρέφει, δεν βασανίζει, δεν μπορεί παρά να θέσει τα πλάσματά του στις προϋποθέσεις για να αντλήσουν το υπέρτατο καλό τους. Είναι πιστός και συνεπής – και μπορεί μόνο να είναι – παρά τις απιστίες και τις ασυνέπειες των ανθρώπων στο δύσκολο μονοπάτι της ατομικής ύπαρξης και της ιστορίας. Αυτό μπορεί να συμβαίνει μόνο, γιατί «ο Θεός δεν μπορούσε να αρνηθεί τον εαυτό του, ούτε το αληθινό αντιφάσκει με το αληθινό». Ο Θεός δεν μπορεί να είναι άπειρη αγάπη και επίσης, αντιφατικά, αγάπη, ιδιότροπη, διαλείπουσα, ευκαιριακή.

Δεν γνωρίζω αν η θεολογία, ακόμη και σε ορθόδοξο περιβάλλον, φοβάται τον Θεό που δεν μπορεί να παραβλέψει την αρχή της μη αντίθεσης, θεωρώντας ότι ένας Θεός που δεν μπορεί να παρακάμψει αυτήν την αρχή δεν είναι παντοδύναμος και δεν μπορεί να ασκήσει την αγάπη του με κυρίαρχο ελεύθερο τρόπο.

Νομίζω πως ήρθε η ώρα να ξεπεραστεί η στείρα αντίθεση μεταξύ του Θεού Λόγου, ο οποίος, συμμορφώνοντας με την αρχή της μη αντίφασης, κλείνει τον εαυτό του σε μια ορθολογιστική απόσπαση αδιαπέραστη από την αγάπη, και τον Θεό-Αγάπη, που μπορεί να παραβιάζει λογικές αρχές, προκειμένου να διαχέει στα δημιουργήματά του την ελεύθερη αγάπη με απόλυτο και παντοδύναμο τρόπο.

Ο Θεός-Λόγος ενήργησε και ενεργεί γεμάτος αγάπη υπέρ ημών. Φυσικά, η αγάπη «ξεπερνά» τη γνώση και επομένως είναι ικανή να αντιλαμβάνεται κάτι περισσότερο από την απλή σκέψη (πρβλ. Εφεσίους 3:19), ωστόσο παραμένει η αγάπη του Θεού-λογου για τον οποίο η Χριστιανική λατρεία είναι «- μια λατρεία που συμφωνεί με τον αιώνιο Λόγο και με τον λόγο μας (πρβλ. Ρωμαίους 12,1).

Εν ολίγοις: Ο Θεός είναι αγάπη – Deus caritas est! – ακριβώς στο βαθμό που είναι ο Λόγος, και ο Λόγος ακριβώς στο μέτρο που είναι αγάπη. Άρα, από αυτήν την οπτική γωνία κρίνοντας, ουδεμία διαφορά και απόκλιση υπάρχει ανάμεσα στην Θρησκευτική Πίστη και τον Λόγο της επιστήμης. «Ου διαφέρει λόγος ορθός και λόγος πίστεως» .

*Ο Αντώνης Ιακώβου Ελευθεριάδης είναι Καθηγητής Δρ. Φιλολογίας και Θεολόγος