Μπορούν οι σκέψεις μας να βλάψουν την υγεία μας;

Μπορεί το µυαλό µας να αλλάξει τη ζωή µας; Μπορεί. Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της Ιατρικής, τα είχε πει από παλιά: «Είναι πιο σηµαντικό να γνωρίζουµε τι είδους άτοµο έχει µια ασθένεια από το να γνωρίζουµε τι είδους ασθένεια έχει ένα άτοµο».

Το πώς µπορεί να επιδράσει η σκέψη µας στο σώµα είναι αποδεδειγµένο µε τα πειράµατα που έχουν γίνει από τους επιστήµονες µε τη χρήση ψευδοφαρµάκων (placebo) για παράδειγµα.

Είναι πραγµατικά εντυπωσιακή η θετική αντίδραση των ασθενών ακόµη και η ίασή τους µε τη χρήση µιας… καραµέλας (placebo) – µια εικονική δηλαδή θεραπεία. Και αντίστοιχα, το πώς ο ίδιος ο άνθρωπος µπορεί να «σαµποτάρει» τον εαυτό του µε τη δύναµη της αρνητικής σκέψης (nocebo).

Η δύναμη της πίστης

Η θετική συναισθηματική στάση είναι περισσότερο σύμφωνη με την καλή υγεία, ενώ η αρνητική στάση ανοίγει την πόρτα στην αρρώστια και στην υποτροπή. Κάθε έμβιο ον έχει έμφυτη την ιδιότητα της ομοιόστασης, που είναι η αυτόματη ικανότητα του οργανισμού να διατηρεί σταθερές τις συνθήκες στο εσωτερικό του παρά τις εξωτερικές μεταβολές.

Μόνο με μια ισορροπημένη ζωή είναι δυνατή η ομοιόσταση. Εχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνείες που επιχειρούν να εξηγήσουν γιατί ένα ψευδοφάρμακο έχει αξιοσημείωτη αποτελεσματικότητα. Οι περισσότεροι ερευνητές, πάντως, συμφωνούν ότι η σημαντικότερη παράμετρος που προσδίδει πραγματική θεραπευτική δράση σε ένα placebo είναι η πίστη. Με άλλα λόγια, η πεποίθηση ότι παίρνουμε ένα αληθινό φάρμακο και η προσδοκία ότι αυτό θα μας ωφελήσει.

Η προσμονή αυτή επενεργεί θετικά στον οργανισμό μας και πάνω από όλα στο μυαλό μας: φαίνεται πως η πίστη, ότι θα γίνουμε καλά, έχει πραγματική βιολογική επίδραση στον οργανισμό. Οταν κάποιος έχει την πεποίθηση ότι λαμβάνει μια θεραπεία που θα τον βοηθήσει, ο εγκέφαλός του αντιδρά όπως αν όντως ένιωθε ανακούφιση.

Οταν το σώμα υποφέρει από τις κακές σκέψεις

Πολλά συναισθήματα που έχουν σχέση με τον φόβο προκαλούν κυκλοφορικά προβλήματα: «Πάγωσε το αίμα μου», «Κόπηκαν τα πόδια μου» λέμε όταν βιώνουμε κάτι τρομακτικό, και πράγματι μπορεί να έχουμε υπόταση ή υποθερμία. «Με έπιασε η καρδιά μου» σημαίνει ότι βιώνουμε μια μεγάλη στενοχώρια, έναν ψυχικό πόνο που αν παρατείνεται μπορεί πράγματι να οδηγήσει σε κακή κυκλοφορία, έμφραγμα και άλλα παρόμοια προβλήματα.

Τα συναισθήματα προκαλούν αλλαγές στις βιοχημικές αντιδράσεις του οργανισμού μας, λένε οι βιολόγοι. Σήμερα άλλωστε η επιστήμη αποδέχεται ότι ο νους έχει τη δύναμη να αλλάξει τη φυσιολογία του σώματος, να επηρεάσει τα επίπεδα των ορμονών, καθώς και την πορεία της θεραπείας.

Μάλιστα, χάρη στις απεικονιστικές εξετάσεις (όπως οι μαγνητικές τομογραφίες), μπορεί να αποτυπωθεί ο τρόπος με τον οποίο οι διαφορετικές προσδοκίες των εξεταζομένων ενεργοποιούν διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.

Nocebo effect

Στη δεκαετία του ‘70, ένας ασθενής, ο Sam Shoeman, πέθανε λίγο μετά τη διάγνωση των γιατρών του ότι είχε καρκίνο στο συκώτι. Προς έκπληξη όλων, όμως, η νεκροψία έδειξε ότι ο Shoeman δεν θα μπορούσε να έχει πεθάνει από τον καρκίνο, καθώς ο όγκος που είχε ήταν πολύ μικρός και περιορισμένος, οπότε και ανίκανος να τον σκοτώσει.

Από τι είχε πεθάνει τελικά; Σύμφωνα με τους ειδικούς, η αιτία του θανάτου του δεν ήταν ο καρκίνος, αλλά η πεποίθησή του ότι πέθαινε εξαιτίας του.

Αντίστοιχα, υπάρχουν ασθενείς που βιώνουν ιδιαίτερα άσχημες παρενέργειες μετά τη λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων ή θεραπειών μόνο και μόνο επειδή τις φοβούνται. Aλλοι φτάνουν ακόμα και να αρρωσταίνουν ή να βλέπουν την κατάσταση της υγείας τους να χειροτερεύει ακριβώς επειδή είναι πεπεισμένοι ότι θα τους συμβεί κάτι τέτοιο.

Πώς εξηγούνται όλα αυτά; Με το nocebo, μία λέξη που προέρχεται από τα λατινικά και περιγράφει αυτό που κάνει κακό εξαιτίας της πεποίθησης ότι είναι επικίνδυνο. Πρόκειται για το ακριβώς αντίθετο φαινόμενο από το placebo, όπου κάτι μας κάνει καλό μόνο και μόνο επειδή πιστεύουμε σε αυτό.

Oταν βιώνουμε το nocebo effect, μας δημιουργείται η ιδέα ότι κάτι πρόκειται να μας κάνει κακό, σωματοποιούμε την ιδέα και, τελικά, πράγματι το παθαίνουμε. Επιπλέον, όμως, επηρεαζόμαστε και από άλλα ασήμαντα – εκ πρώτης όψεως – στοιχεία, όπως για παράδειγμα το χρώμα των χαπιών που παίρνουμε ή η στολή του γιατρού που μας κουράρει.

Μάλιστα, ολλανδική μελέτη έδειξε ότι οι ασθενείς τείνουν να θεωρούν ότι τα κόκκινα και τα πορτοκαλί χάπια είναι πιο αποτελεσματικά από ό,τι τα μπλε και τα πράσινα, που τους φαίνονται λιγότερο χαρούμενα. Ρόλο παίζει, επίσης, και η «φήμη» ενός φαρμάκου. Η πενικιλίνη είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα, καθώς είναι γνωστό ότι προκαλεί συχνά αλλεργίες. Το 10% των ασθενών που μπαίνουν στο νοσοκομείο αναφέρει ότι είναι αλλεργικό στην πενικιλίνη. Στην πραγματικότητα, όμως, το 97% από αυτούς δεν παρουσιάζει καμία αντίδραση όταν έρθει σε επαφή με το εν λόγω φάρμακο.

Σύμφωνα, μάλιστα, με ορισμένους επιστήμονες που έχουν ασχοληθεί με την αυθυποβολή, όπως ο ανθρωπολόγος Ρόμπερτ Χαν του Αμερικανικού Κέντρου για τον Ελεγχο και την Πρόληψη των Ασθενειών στην Ατλάντα, ακόμα και το βουντού, το «κακό μάτι» ή οι κατάρες φαίνεται να έχουν επίδραση πάνω σε κάποιους «ευαίσθητους» ανθρώπους, ακριβώς επειδή ενεργοποιείται μέσα τους το nocebo effect: κάποιος, δηλαδή, μαθαίνει ότι τον έχουν καταραστεί ή του έχουν κάνει βουντού, αυθυποβάλλεται και προκαλεί στον εαυτό του μια ψυχοσωματική ανωμαλία εξαιτίας της οποίας βιώνει τελικά σαν πραγματικό γεγονός την κατάρα…

Δουλεύουμε υπέρ μας

Οι ψυχοθεραπευτές συχνά θέτουν ένα ερώτημα: Από τη στιγμή που οι σκέψεις και τα συναισθήματα μπορούν υποσυνείδητα να επηρεάζουν την υγεία και να συνδέονται με την αρρώστια, είναι δυνατόν η επίγνωση αυτών των σκέψεων και συναισθημάτων να χρησιμοποιηθεί συνειδητά για να επαναφέρει την υγεία;

Η απάντηση είναι ναι. Σε πολλές περιπτώσεις το άτομο, αν βρει το κλειδί που το απελευθερώνει από άλυτες συναισθηματικές συγκρούσεις, μπορεί να αλλάξει την κατάσταση της υγείας του.